Lufta e Algërisë: Çfarë tregojnë vështirësitë në qasjen në arkiva për demokracinë tonë

Hulumtuesit dhe qytetarët hasin probleme serioze për të hyrë në arkivat bashkëkohore të Shërbimit Historik të Mbrojtjes (SHD). Në fakt, hapja e arkivave më delikate mbi luftën e Algjerisë (1954-1962) paraqet probleme. Rezistencat kristalizohen rreth pyetjeve të ndjeshme, si ato të inteligjencës, krimeve të luftës, përdorimit të armëve të veçanta (bërthamore, radiologjike, biologjike dhe kimike) ose të siteve të provave bërthamore dhe kimike.

Bllokimi i aksesit në arkiva është pjesë e një lëvizjeje të përgjithshme të reduktimit të lirive publike brenda demokracive perëndimore dhe një dobësimi të përfaqësimit kombëtar në kontrollin e komunikueshmërisë së arkivave publike në favor të ministrive të pavarura në menaxhimin e fondeve të tyre.

Kjo krizë ndodh në një kohë të dobësimit të lirive akademike dhe më gjerë të universiteteve publike, përmes financimit të tyre kronikisht të ulët ose të vassalizimit gradual në ministritë që ofrojnë subvencione. Vështirësitë që hasim në punimet tona mbi luftën kimike në Algjeri ilustrojnë këto rreziqe që kërcënojnë demokracinë tonë.

Shfaqja e arkivave të papërfillshme

Rregullat për qasjen në arkiva janë të rregulluara nga ligji i 3 janarit 1979. Këto dispozita janë ndryshuar nga ligji i 15 korrikut 2008, i cili parashtron në parim komunikimin e lirë të arkivave publike (artikulli L. 213-1 i Kodit të trashëgimisë). Parashihen përjashtime për të zgjatur pragun e komunikueshmërisë së lirë të dokumenteve (art. L. 213-2), në varësi të natyrës së tyre (nga 25 deri në 100 vjet). Diçka befasuese, Kodi i trashëgimisë krijon një kategori të re të arkivave të papërfillshme dhe pa mundësi për përjashtim:

« Nuk mund të konsultohen arkivat publike të cilat komunikimi i tyre mund të shkaktojë shpërndarjen e informacioneve që lejojnë konceptimin, prodhimin, përdorimin ose lokalizimin e armëve bërthamore, biologjike, kimike ose të gjitha armëve të tjera që kanë efekte direkte ose indirekte shkatërruese të nivelit të ngjashëm. » (artikulli L. 213-2, II)

Çfarë na mëson studimi i arkivave të debatet parlamentare? Që nga fillimi, legjislatori synon katër kategori dokumentesh potencialisht problematike. Bëhet fjalë për ato që lejojnë të: « krijosh » (të përfytyrosh me mendje, të kuptosh); « prodhojnë » (të bësh, të përpunosh, të hartosh diçka nga një lëndë e parë); « përdorin » (të përdorin për një qëllim të caktuar) dhe « lokalizojnë » (të përcaktojnë vendndodhjen). Ky projektligj kalon mes Senatit dhe Kuvendit Kombëtar. Bisedat gjatë punimeve në komision dhe më pas shkëmbimet publike janë arkivuara. Kjo e bën të mundur kuptimin më të mirë të qëllimit të legjislatorit.

Deputeti dhe kryetari i grupit GDR André Chassaigne është i shqetësuar për efektet e mundshme të ofruara nga neni mbi arkivat jo të komunikueshme, për të penguar historianët të shqyrtojnë pjesët më të ndjeshme të historisë sonë:

« Ky artikull nuk i përket vetëm armëve bërthamore, ai gjithashtu parashikon ndalimin e qasjes në çdo dokument në lidhje me përmbajtjen e armëve kimike dhe biologjike si, për shembull, gazin mustard të Luftës së Madhe ose agjentit orange – dhe ju e dini të gjithë se kush i prodhon ato… (përkatësisht nga Gjermania dhe Shtetet e Bashkuara). Kërkimi historik ndonjëherë lejon që shtetet t’i përballen me të kaluarën e tyre, veçanërisht në lidhje me faqet e dhimbshme të historisë së tyre. Çfarë do të ndodhë nëse ne e ndalojmë me ligj këtë inventar të nevojshëm? ».

Në përgjigjen e tij, Jean-Marie-Bockel, atëherë sekretar i shtetit për mbrojtjen dhe veteranët, sqaron:

« Ndalohet lehtësisht komunikimi i arkivave në lidhje me armët shkatërruese masive. Në fakt, recetat e një arme kimike ose bakteriale […] nuk skadojnë kurrë. »

Qëllimi i legjislatorit është të bëjë të papërshkruara përgjithmonë: dokumentet që lejojnë konceptualizimin e funksionimit të një arme bërthamore, biologjike ose kimike; ato që shpjegojnë se si t’i bashkosh ato teknikisht; ato që shpjegojnë se si të përdoren këto armë dhe ato që tregojnë ku mund t’i gjejnë. Janë kryesisht arkiva teknike dhe jo dokumente historike. Fatkeqësisht, më shumë se një dekadë më vonë, ky artikull është devijuar nga kuptimi i tij.

Mekanizmi i fshehjes dhe pasojat e tij

Moskomunikimi i fundit i arkivave në lidhje me përdorimin e armëve kimike në Algjeri tregon se frikërat e deputetit Chassaigne ishin të bazuara. Ajo ndodh pas episodit të « luftës » të arkivave (2019-2021), pasojë e mbylljes së arkivave bashkëkohore të SHD-së për t’iu përgjigjur urdhrit të Sekretariatit të Përgjithshëm të Mbrojtjes dhe Sigurisë Kombëtare (SGDSN) për deklasifikimin e dokumenteve që mbajnë shenjë deklasifikim që nga viti 1940.

Këto dispozita synojnë të parandalojnë hapjen e menjëhershme të arkivave « sekret mbrojtje » pas 50 vjetësh, e parashikuar në ligjin e vitit 2008. Ato janë fituar nga arkivistët dhe historianët pas një kërkese të Këshillit të Shtetit.

Në përgjigje, dispozita të reja që kufizojnë edhe më shumë qasjen në arkivat e ministrisë së armatimeve janë miratuar në ligjin e datës 30 korrik 2021 mbi parandalimin e veprimeve terroriste (PATR). Në këtë rast, është kryer një rishikim i përgjithshëm i komunikueshmërisë së fondit të SHD-së, dhe ligji i vitit 2021 gjithashtu lejon të klasifikohen arkiva që nuk kanë shenjë sekreti.

Arkiva mbi luftën kimike në Algjeri, të komunikuara lirshëm midis 2012 dhe 2019, janë mbyllur në kuadër të arkivave të papërfillshme për komunikim. Dokumentet që janë të papërfillshme përherë janë raporte të operacioneve, takimeve, ditarë të veprimeve të njësive « armë të veçanta », protokolle të krijimit të njësive, lista të pajisjeve, etj. Jemi shumë larg arkivave teknike. Kjo fshehje i përket shumë seri, disa shembuj të kartonëve janë treguar në mënyrë jo të plotë në tabelat vijuese.

Efekti kryesor i kësaj përdorimi të gabuar të artikullit mbi arkivat e pa-komunikueshme është të konfirmojë tezën se një qëllim i ministrisë së armatës është fshehja e arkivave të saj historike për arsye reputacioni ose kujdesi të tepruar. Ankesat para komisionit për qasjen në dokumentet administrative (Cada), edhe pse ndihmojnë në sqarimin e disa parimeve, nuk janë të mjaftueshme. Kur mendimet e këtij komisioni të pavarur kërkojnë hapjen e fondacioneve, ato nuk ndiqen nga SHD, i cili thekson se këto mendime janë vetëm konsultative.

Për të lexuar gjithashtu: Armët kimike të përdorura nga Franca gjatë luftës së Algjerisë: një histori e fshehur

Për drejtësimin e qasjes në arkiva?

Kushtet e qasjes në arkivat e ministrisë së armatimeve bëhen gjithnjë e më të errëta me kalimin e viteve. Mbyllja e arkivave të luftës kimike të kryer nga Franca në Algjeri ilustron këtë dëshirë për të fshehur gjithnjë e më shumë dokumente nga sytë e studiuesve dhe qytetarëve.

Dy rrugë duken të hapura për të dalë nga kjo rrugë pa dalje:

• Një e parë kalon përmes kërkesës në gjykatën administrative për të marrë sekuestrimin e Komisionit të Sekretit të Mbrojtjes Kombëtare në mënyrë që të jepet një mendim mbi deklasifikimin e fondit. Kjo zgjidhje kërkon mjete dhe kohë. Për ministrinë e armatimeve, është një strategji vonuese duke shpresuar në lodhjen e kërkuesve.

• Një e dytë do të ishte ndërhyrje e re politike për të hapur arkivat e luftës kimike në Algjeri, siç është bërë më parë për Maurice Audin, për të zhdukurit ose për arkivat gjyqësorë.

Por çfarë mbetet nga parimi i hapjes së plotë të arkivave të "sekretit të mbrojtjes" pas pesëdhjetë vjetësh, të dalë nga ligji i vitit 2008? Më shumë pak, sigurisht. Një demokraci e vërtetë nuk fsheh arkivat e saj historike. Ajo i pranon dhe i shikon ballë për ballë për t'u përgatitur për të ardhmen.