Rrjetet Sociale: Çfarë ishte Utopia Digjitale u Shndërrua...

Në serinë e dytë të artikujve të publikuar në bashkëpunim me revistën FCW Cultura Científica, nga Fondacioni Conrado Wessel, institucion i mbështetjes për shpërndarjen e shkencës në Brazil, autorët dhe autorët hulumtojnë ndikimet e rrjeteve sociale në shoqëri. Në këtë tekst hyrës, drejtori kryesor i FCW, Carlos Vogt, dhe redaktori ekzekutiv i revistës FCW Cultura Científica, Heitor Shimizu, deklarojnë se, nëse rrjetet kanë thyer monopolët tradicionalë të medias dhe kanë shpejtuar transformimet, ato gjithashtu kanë zgjeruar izolimin, ankthin, depresionin dhe janë shndërruar në fusha beteje për konflikte politike, përhapje të lajmeve të rreme dhe diskursit antidemokratik, urrejtjes dhe intolerancës.

Rrënjët e rrjeteve sociale janë vendosur në vitet 1980, kur Bulletin Board Systems (BBS) lejonin përdoruesit të shkëmbenin mesazhe dhe skedarë përmes lidhjeve me dial. Në dekadën pasues, në rrjedhën e krijimit të uebit, shfaqën komunitete si GeoCities dhe forume që shtruan rrugën për platformat e fokusuar në socializim. MySpace, i lançuar në vitin 2003, u bë shumë popullor mes muzikantëve dhe të rinjve, dhe Orkut, i vitit 2004, u përdor shumë në Brazil dhe Indi. Në vitin 2007, Apple lançoi iPhone-in, me ekran të ndjeshëm ndaj prekjes dhe kapacitet për të naviguar në internet, shkëmbyer mesazhe dhe imazhe dhe hyrë në rrjetet sociale. Në vitin 2008, Google lançoi sistemin operativ Android dhe, vitin tjetër, u krijua WhatsApp.

Që atëherë, shumë gjëra kanë ndryshuar. Bota u rrëzua nga një krizë financiare, u godit nga një pandemi dhe tani shihet përballë një kërcënimi më të madh se të dyja së bashku, kriza klimatike. Pamë zgjedhjen e Barack Obama dhe rizgjedhjen e tij; dy zgjedhjet e Donald Trump; Pranverën Arabe; vdekjen e Osama bin Laden; Luftën në Siri; ngritjen e Shtetit Islamik; aksidentin bërthamor të Fukushima; Brexit-in; shkarkimin e Dilma Rousseff; ngritjen dhe papërzgjedhshmërinë e Jair Bolsonaro; rikthimin e Lula; avancimin e populizmit, ekstremizmit dhe krizave demokratike; pushtimin e Ukrainës nga Rusia; dhe avancimin e madh të inteligjencës artificiale. Ne kemi ndjekur të gjitha këto transformime gjithnjë e më pak gazeta dhe rrjete televizive dhe gjithnjë e më shumë përmes rrjeteve sociale.

Rrjetet shndërrohen në arena të armiqësisë

Në më pak se 20 vjet, rrjetet sociale janë zgjeruar në xhepat dhe çantat e njerëzve në të gjithë botën. Sipas vlerësimeve, 5,2 miliardë, rreth 64% e popullsisë botërore, aktualisht përdorin rrjete sociale.

Platformat digjitale shkurtuan distancat, demokratizuan qasjen në informacion dhe diversifikuan narrativat duke shkelur monopolin e medias tradicionale. U bënë hapësira për mobilizim shoqëror dhe për dukshmëri për kauza, ndërkohë që nxisën mundësi ekonomike, duke mbështetur sipërmarrjen digjitale, ekonominë krijuese dhe bashkëpunimin në shkallë globale.

Nëse rrjetet sociale afrojnë zëra të largët, ato largojnë heshtjet pranë. Prekja e njoftimit zëvendëson prekjen njerëzore; pëlqimi shmang bisedën; prezenca e përhershme në ekran e vjedh prezencën reale në botë. Nën pretekstin e lirisë së shprehjes, ato u bënë arena të armiqësisë, ku të bërtiturit është më efektiv se argumentimi. Shpejtësia e postimit e shtyp reflektimin, dhe gjykimi i menjëhershëm zëvendëson çdo përpjekje për të kuptuar. Pastaj shfaqen linçimet morale, gjykatat e indinjatës, kënaqësia e prishjes së reputacionit në shesh publik.

Utopia digjitale kalon në një distopi të përditshme, e maskuar si përshtatshmëri dhe lidhje. Shitet intimiteti, por jepet vëzhgimi. Jetojmë të zhytur në një zhurmë të vazhdueshme, ku vëmendja shfrytëzohet, konkurrohet dhe shndërrohet në të ardhura si kurrë më parë. Përballë këtij skenari, sfida më e madhe ndoshta është të rikthejmë heshtjen, kohën dhe të vërtetën. Të shkëputemi, për të gjetur përsëri veten.

Ndikimi nuk kufizohet vetëm në mjedisin virtual. Kërkimet tregojnë një lidhje shqetësuese midis përdorimit intensiv të rrjeteve dhe rritjes së rasteve të ankthit, vetmisë dhe depresionit, sidomos midis të rinjve, duke arritur edhe në sfida që çojnë në vdekje. Logjika algoritmike e platformave, e orientuar drejt angazhimit me çdo kusht, prioritizon përmbajtje ekstreme, polarizuese ose sensacionale – duke ushqyer një spirale emocionale që mban përdoruesin peng dhe e deformon perceptimin e tij për realitetin. Kërkimi për pëlqime dhe validim shoqëror e kthen jetën në një vitrinë, duke sjellë zhgënjim, krahasime të vazhdueshme dhe një ndjenjë kronike të papërshtatshmërisë.

Nga mjetet e mobilizimit në hapësira radikalizimi dhe manipulimi

Në fushën politike, skenari është gjithashtu alarmues. Rrjetet sociale kanë kaluar nga thjesht mjetet e mobilizimit për t'u bërë hapësira radikalizimi dhe manipulimi. Lajmet e rreme përhapen më shpejt se faktet, të nxitura nga robotët dhe fushata të koordinuara. Debati publik, gjithnjë e më i kontaminuar nga sulmet dhe dezinformimi, humbet cilësi dhe thellësi. Ndërkohë, kompanitë e mëdha të teknologjisë që kontrollojnë rrjetet rezistojnë të marrin përgjegjësinë për dëmet e shkaktuara, duke u mbështetur në neutralitet dhe liri të shprehjes.

Në qendër të kësaj makinerie janë algoritmet e inteligjencës artificiale, të cilat kanë si qëllim kryesor mbajtjen e përdoruesit të lidhur sa më gjatë. Por kjo logjikë e mbajtjes nuk është neutrale: ajo është formuar nga interesat tregtare, duke prioritetizuar përmbajtje që gjenerojnë më shumë klikime, komente dhe ndarje, pavarësisht nga vërtetësia ose cilësia. Fitimi mbizotëron mbi mirëqenien e përdoruesit dhe reklama – gjithnjë e më e personalizuar dhe invazive – depërton në të gjitha aspektet e përvojës digjitale. Nuk është rastësi që fjalët e urrejtjes, lajmet e rreme dhe senzacionalizmi lulëzojnë: ato janë shumë fitimprurëse brenda kësaj arkitekture të vëzhgimit dhe konsumit.

Në këtë ekologji të lëvizur nga pëlqimet, influencuesit dixhitalë zënë një pozicion qendror, duke shitur stile jete, mendime dhe produkte, shumë herë pa përgatitje ose angazhim etik. Autoriteti i tyre vjen nga popullariteti, jo nga njohuria, gjë që përzien informacionin me mendimin e maskuar. Shumë promovojnë standarde të pasakta të suksesit dhe bukurisë, duke ushqyer pasiguri dhe konsum të tepruar. Të tjerë përhapin dezinformim, pseudoshkencë dhe teori konspirative, me ndikim të drejtpërdrejtë në vendimmarrje personale dhe kolektive.

Adoleshentët gjejnë vende dëgjimi në komunitetet virtuale

Ndërsa vëmendja e të rriturve dhe e medias përqendrohet tek platformat e mëdha, si Instagram dhe TikTok, një pjesë e konsiderueshme e jetës digjitale të të rinjve ndodh në hapësira më pak të dukshme – dhe, për këtë arsye, më pak të rregulluara. Platformat si Discord, fillimisht krijuar për komunitete lojërash, janë shndërruar në univers paralelë, ku grupet formojnë komunitete të mbyllura, të imunizuara nga syri i prindërve, edukatorëve dhe autoriteteve. Në këto rrjete, qarkullojnë nga biseda të padëmta deri te përmbajtje të dhunshme, diskurse ekstreme, pornografia dhe trafikimi i të dhënave personale. Gjuha e veçantë, përdorimi intensiv i memeve dhe struktura në servera private krijojnë një dinamikë të ndjenjës së përkatësisë që, ndërsa mikpret, mund të lehtësojë gjithashtu rekrutimin, bullying dhe radikalizimin. Bëhet fjalë për një kufi digjital të pakërkuar, por thelbësor për të kuptuar rreziqet bashkëkohore të socializimit online.

Përveç rrjeteve sociale tradicionale, platformat e komunikimit si WhatsApp dhe Telegram luajnë role kyçe në këtë skenar polarizimi dhe dezinformimi. Ndërsa WhatsApp, me popullaritetin e tij masiv, është bërë një tokë pjellore për përhapjen e lajmeve të rreme dhe thashetheme, Telegrami dallon për mbajtjen e grupeve ekstreme dhe teorive konspirative, ku mungesa e rregullimit lehtëson shkëmbimin e përmbajtjeve të ndaluara dhe diskursit të urrejtjes.

“Ajo që bën këto hapësira kaq të rrezikshme nuk është vetëm përmbajtja eksplicite, por fakti që ato funksionojnë si vende dëgjimi për adoleshentët. Në kërkimet tona, të rinjtë shpesh raportojnë se të rriturit nuk i dëgjojnë – as prindërit, as mësuesit. Në komunitetet virtuale, adoleshentët gjejnë vende dëgjimi, ku janë të kuptuar nga përdorues të tjerë. Janë ato që quajmë dhoma zërit të ecës”, tha profesoresha Telma Vinha, koordinatorja e Grupit të Studimeve Etika, Diversitet dhe Demokraci në Shkollën Publike të Unicamp, në një intervistë tjetër në këtë numër.

Transformimi i sferës publike

Koncepti i sferës publike u zhvillua nga filozofi gjerman Jürgen Habermas në vitet 1960. Sfera publike do të ishte hapësira ku qytetarët mblidhen për të diskutuar çështje të interesit të përbashkët, duke shkëmbyer argumente racionalë në mënyrë të lirë, pa presion – një nga shtyllat kryesore të demokracisë. Me ardhjen e internetit dhe, veçanërisht, të rrjeteve sociale, shumë besuan se kjo hapësirë do të zgjerohej, duke democratizuar qasjen në debatin publik.

Fillimisht, platforma si Facebook, Twitter dhe YouTube dukej se përmbushnin këtë premtim, duke ofruar kanale direkte për pjesëmarrjen qytetare dhe mobilizimin e lëvizjeve shoqërore. Megjithatë, realiteti u tregua më kompleks dhe ideali habermasian i një sferë publike unike dhe racionale u zëvendësua nga shumë sfera publike të fragmentuara, shpesh të izoluara dhe konfliktuale, siç theksoi filozofia amerikane Nancy Fraser. Rrjetet sociale, në vend që të promovojnë një debat të hapur dhe konstruktiv, shpesh përparojnë përmbajtjen që gjeneron emocione më të mëdha (si zemërimi dhe indinjata) në dëm të diskutimeve racionalë. Ato fragmentojnë publikun në bolla ideologjike, secila me “të vërtetën” e saj dhe zvogëlojnë kohën e vëmendjes, duke e bërë më të vështirë reflektimin më të thellë.

Premisa e afërsisë, e mbajtjes së miqve pranë dhe e krijimit të komuniteteve të reja fsheh një dinamikë paradoksale: sa më shumë kalojmë online, aq më pak lidhje të thella kultivojmë jashtë ekranit. Ndërveprimet digjitale, sipërfaqësore dhe të filtruar, zëvendësojnë takimet e vërteta, pasurojnë mungesën e empatisë dhe forcojnë bollar të mendimit.

“Në botën digjitale, shfaqen ndërmjetës të rinj: influencuesit, ‘blloqet’ e ndërtuara në këto mjedise virtuale. Janë territore virtuale shumë më pak të rregulluara se territoret e botës para-digjitale dhe përfundojmë duke i deleguar këtyre ndërmjetësve të rinj pjesë të proceseve tona mendore – përfshirë edhe procese thelbësore, si prodhimi i së vërtetës, perceptimi i botës, vetë qasja te e realja”, tha profesoresha Letícia Cesarino, koordinatorja e Laboratorit të Shkencave Humane Digjitale në Universitetin Federal të Santa Katarinës.

Duke ofruar hapësirë për shprehje të lirë, rrjetet shpesh ushqejnë mjedise toksike. Mungesa e mediacionit dhe kultura e anonimitetit bëjnë të zakonshme linçimin virtual, gjuhën e urrejtjes dhe cyberbullying. Kritika kthehet në sulm, debati në luftë, dhe vulnerabiliteti i shumë njerëzve shfrytëzohet si spektakël. Dhe, kur logjika e viralizimit kalon çdo ndjenjë përgjegjësie, përmbajtje të rrezikshme ose kriminale shpërndahen me shpejtësi të frikshme.

Ky lloj mjedisi, që shmang përballjen me narrativa të tjera, lejon që ide absurde të fitojnë statusin e ‘të vërtetës absolute’ brenda këtyre niçeve. Ajo që literatura e quan lajme të rreme shfaqet këtu. “Në rrjetet sociale, çdo gjuhë, pa bazë të duhur, mund të trajtohet si e vërtetë, pavarësisht nga cilësia ose vërtetësia e saj. Gazetaria profesionale, shkenca, shkolla – këto institucione kanë humbur autoritetin e tyre, dhe sot gjithçka është vetëm opinion”, thotë profesori Luis Felipe Miguel, koordinator i Grupit të Kërkimit për Demokracinë dhe Pabarazitë në Universitetin e Brasilisë.

Ndër shumë efekte anësore të rrjeteve sociale, ndoshta më i rrezikshmi është dobësimi i ndjeshmërisë kritike, e cila kërkon kohë, heshtje dhe kundërpërgjigje për t’u zhvilluar. Në rrjedhën e pandërprerë të informacionit, mendimi bëhet një akt kundër trendit. Logjika e rrjeteve vlerëson reagimin e menjëhershëm, jo reflektimin; slogani, jo dyshimin; përshtatjen automatike, jo mendimin autonom.

Në këtë mjedis ku gjithçka shfaqet me peshë të barabartë, diferenca midis së domosdoshmes dhe të pavlefshme zhduket. Mendimi sipërfaqësor vendoset, i ushqyer nga një overdose stimujsh që pengon çdo thellim. Si të ushtroni gjykimin kur gjithçka është zhurmë, dhe vetë dyshimi shihet si dobësi? Kultura digjitale formëson mendje të shpejta, të etura për përkatësi, por pak të zakonshme me përballjen me kompleksitetin. Dhe pa ndjeshmëri kritike, ndalemi së qenuri subjekte. Bëhemi vetëm objektiva, klikime dhe statistika.

Kliko këtu dhe lexoni numrin e plotë të Revistës FCW Cultura Cientifica mbi rrjetet sociale.