Censura në art: pse historitë subversive të regjisorit iranian Jafar Panahi po tërheqin vëmendjen botërore

Regjisori iranian Jafar Panahi ka kaluar karrierën e tij duke kthyer pengesat në frymëzim krijues.

Duke punuar nën ndalime udhëtimi, arrestime shtëpie dhe paraburgim periodik, ai kishte bërë filma të fuqishëm që tregojnë jetën e përditshme në Iran përmes momenteve të qeta, përpjekjeve të përditshme dhe bisedave të vogla në rrugë nën vëzhgim. Ai tregon njerëz që janë të kufizuar nga rregulla represive, megjithatë që mbajnë shpresë – edhe pse e brishtë.

Megjithëse Panahi është i ndaluar të bëjë filma në Iran, ai ka arritur të bëjë një film të ri “nën tokë” pothuajse çdo dy vjet. Ai së fundmi u triumfua kur mori çmimin prestigjioz Palme d'Or në Festivalin e Filmit në Kanë për thriller-in e tij It Was Just an Accident (2025).

Retrospektiva e Festivalit të Filmit në Sidnei 2025 Jafar Panahi: Kinemaja në Rebeli ofron një mundësi të vlefshme për të parë më thellë punën e Panahi-t, dhe për të kuptuar se si ai bën të mundur kinemanë e pamundur përmes pozicionit të tij unik.

Një copë jetë nën censurë

Panahi është një nga regjisorët më të rëndësishëm të Iranit – si për shkak të njohjes ndërkombëtare që ka marrë, ashtu edhe për shkak të fuqisë simbolike që ka fituar përmes luftës së tij për lirinë e shprehjes.

Forma e tij e tregimit është e rrënjosur në traditën e “filmeve shoqërorë” iranianë: drama dhe melodrama që fokusohen në jetën e përditshme, të zakonshme.

Ai e përzien këtë traditë me stilin dhe estetikën e regjisorit të ndjerë Abbas Kiarostami (me të cilin punoi për disa vite), duke përdorur elementë të tillë si sekuenca të gjata, automjete si një motiv i përsëritur, dhe qasje të vetë-reflektueshme në tregimin e historive.

Filmat e Panahi-t nuk fokusohen vetëm në jetën e përditshme, por trajtojnë kinemanë si pjesë të kësaj jete. Në fjalë të tjera, procesi i filmimit bëhet pjesë e narrativës.

Ai ndonjëherë e vendos veten brenda filmave të tij. Në No Bears (2022), ai luan një version të vetvetes për të eksploruar kompleksitetet e përpjekjes për të treguar një histori ndërsa lufton me mbikëqyrjen, kërcënimin e ekspozimit, dhe dogmën kulturore ekstreme.

Filmat e Panahi-t përfshijnë karaktere që rrallë shihen në punë të tjera. Për shembull, në filmin e shkurtër Të fshehur (2020), protagonisti është një vajzë e re që duhet të veprojë jashtë syve për shkak të kufizimeve mbi zërat femërorë në publik.

Në mënyrë të ngjashme, në 3 Fytyra (2018), një vajzë nga një fshat i vogël dërgon një video tek një aktore e njohur, duke kërkuar ndihmë për të studiuar aktrimin sepse familja e saj nuk e lejon atë.

Dhe Offside (2006) ndjek një grup vajzash që përpiqen të hyjnë në një stadium futbolli duke u veshur si djem për të parë një ndeshje kualifikuese të Kupës së Botës – duke theksuar ndalimin historik të Iranit për gratë që marrin pjesë në ndeshjet e futbollit të meshkujve.

Kinemaja si realitet

Filmat e Panahi-t përpiqen dhe shikojnë pas perdeve për të ndërtuar një përfaqësim filmik të jetës së përditshme në Iran. Duke bërë këtë, shpesh i shkrijnë vijat mes trillimit dhe realitetit.

Në Ajo Pasqyrë (1997), një aktore e re papritur ndalon së vepruari dhe refuzon të ndjekë skenarin. Edhe pse ky moment nuk është në të vërtetë i pa-skenuar, ai sfidon ndjenjën e shikuesit për atë që është reale dhe atë që është e performuar. Filmi kthehet në një lloj dokumentari ndërsa kamerat ndjekin vajzën në rrugën e saj për në shtëpi.

Puna e tij gjithashtu heton se si forca të jashtme mund të formësojnë botën e brendshme të një personi. Në Fenestra e Mbyllur (2013), një burrë fsheh qenushin e tij brenda një shtëpie të errët pasi qentë shihen si “të papur” nga autoritetet publike.

Në mes të filmit, Panahi vetë shfaqet – përsëri në formën e një regjisori që përballet me ndalime. Ndërsa filmi mbetet i trilluar, prezenca e Panahi-t e kthen narrativën në një reflektim mbi kinemanë dhe përvojën e jetuar.

Ne e shohim gjithashtu këtë qasje në dokumentarin e tij subversiv This Is Not a Film (2011). I detyruar të qëndrojë në arrest shtëpie, dhe duke përballet me një ndalim prej 20 vjetësh për film-making, Panahi regjistron veten brenda apartamentit të tij ndërsa eksploron se çfarë do të thotë të jesh i ndaluar nga film-making – dhe nëse film-making është i mundur pa një ekip ose skenar.

Tragjedia në plagët e vogla

Filmat e Panahit janë plot me momente të vogla që ndërtojnë të vërteta më të mëdha – pjesë e trashëgimisë së kinemasë sociale iraniane.

Në The Circle (2000), gra të ndryshme lëvizin nëpër Teheran duke përballuar rregulla që kufizojnë lirinë e tyre. Në fund, filmi kthehet në fillim, duke treguar se si problemet e tyre nuk përfundojnë, por thjesht përsëriten.

Në Crimson Gold (2003), i shkruar bashkë me Abbas Kiarostami, një dorëzues është përndjekur vazhdimisht gjatë jetës së tij të përditshme për shkak të statusit të tij shoqëror. Filmi fillon duke treguar se si burri përpiqet të vjedhë një bizhuteri, para se të marrë jetën e tij – pastaj kthehet mbrapsht për të treguar se si ai ndërtoi mjaft dëshpërim për të kryer veprën.

Shoku real nuk është veprimi vetë, por gjithçka që çoi në të.

Automjetet si një hapësirë e sigurt

Automjetet janë kudo në veprën e Panahit: hapësira të lëvizshme që qëndrojnë në kufirin midis jetës publike dhe private.

Në Taxi (2015), Panahi luan një shofer taksie që taksia e tij bëhet një skenë e vogël për pasagjerët që të ndajnë historitë dhe mendimet e tyre.

Në No Bears (2022), edhe pse Panahi është kryesisht i kufizuar në një fshat rural, makinat dhe motorët funksionojnë si hapësira kalimtare midis zonave të ndryshme të privatësisë dhe publikimit.

Asgjë në ekran nuk është e paqëllimtë

Vepra e Panahit kundërshton idetë e thjeshta të të shtypurit dhe të shtypësit. Këto nuk janë thjesht histori për një artist heroik kundër një shteti autoritar. Ato na shtyjnë të pyesim: kush përfiton vërtet nga kjo binaritet? Dhe cilat janë dinamikat më të thella politike dhe kulturore që janë në lojë?

Dhe ai e bën këtë duke përdorur kufizimet që i janë imponuar – dhe madje edhe heshtjen e tij – si mjete narrativë. Censura bëhet pjesë e procesit krijues. Jo një pengesë, por një burim.