Drita që nuk mund ta shohim

Sigurisht që disa lexues kanë vërejtur menjëherë ngjashmërinë e titullit të këtij artikulli me atë të serialit të Netflix Drita që nuk mund ta shihni, bazuar në romanin me të njëjtin emër të Anthony Doerr, që fitoi çmimin Pulitzer në vitin 2015 për fiction. Historia zhvillohet gjatë Luftës së Dytë Botërore, dhe i referohet të gjitha formave të dritës që ekzistojnë përtej asaj që është e dukshme ose e qartë.

Një nga personazhet kryesore të historisë është Marie-Laure Leblanc, një vajzë franceze e verbër që strehohet me babain e saj në Saint-Malo. Pavarësisht nga verbëria, Marie-Laure percepton botën me një ndjeshmëri të mprehtë. Përmes përvojës së saj, historia eksploron se si perceptimi i vërtetë nuk varet vetëm nga shikimi, dhe si ekzistojnë forma njohjeje dhe kuptimi që tejkalojnë atë që është e dukshme. Ajo vetë është një përfaqësim i asaj “drite” që nuk shihet, por ndihet, kuptohet ose kuptohet nëpërmjet rrugëve të tjera.

Personat e verbër që perceptojnë dritën (por nuk e “shohin”)

Ne nuk jemi ardhur këtu për të folur për seriale televizive, por nuk mund të kalonim pa përmendur këtë analogji të bukur kur prezantojmë rrugën cirkadiane të dritës, e cila, edhe pse ishte propozuar prej dekadash, nuk u konfirmua deri rreth dy dekada më parë. Ishte atëherë kur disa studiues nga Universiteti i Brown, në Providence (SHBA), zbuluan në retinën e kafshëve të mëdha ekzistencën e një lloji qelizash ganglionare me fotosensitivitet të vetëdijshëm. Axonet e tyre formonin një kanal të drejtpërdrejtë informacioni që lidhte retinën me një rajon shumë të specializuar të hipotalamusit: qendrat supraquiasmatike, orën qendrore që vendos orarin tonë biologjik.

Kjo konfirmonte se sinkronizimi i orëve tona të brendshme nuk varet vetëm nga cones dhe bastonet, domethënë nga qelizat e retinës përgjegjëse për rrugën vizuale të dritës. Në fakt, që në vitet ’90, ishte zbuluar se disa persona që kanë humbur plotësisht shikimin (verbëri të dyanshme të plotë) mund të ruajnë aftësinë për të sinkronizuar ritmet me dritën. Pra, ekziston një lloj perceptimi i dritës që tejkalon atë që është e dukshme.

Studimi i personave të verbër për të kuptuar ritmin e gjumit-zgjimit

Kjo lejon që, tek personat e verbër, prodhimi i melatoninas, hormoni i gjumit, të inhibohet gjatë natës. Kur ritmi i melatoninas tek personat e verbër nuk sinkronizohet me atë të gjumit-zgjimit, ata përjetojnë shqetësime të gjumit dhe çrregullime që ndikojnë shumë negativisht në cilësinë e jetës së tyre. Prandaj, kjo popullatë është veçanërisht interesante për krono-biolegët: studimi i tyre na lejon të kuptojmë më mirë se si funksionon ora jonë biologjike dhe, për më tepër, mund të kontribuojmë në mënyrë të rëndësishme për të përmirësuar cilësinë e jetës dhe gjumin e një pjese të ndjeshme të shoqërisë.

Statistikat më të fundit (2024) flasin për 71,444 persona me verbëri ligjore në Spanjë – pra, me një shikim të përmirësuar ose të kufizuar në 0.1 në sy të mirë me korrigjimin më të mirë optik dhe/ose një fushë të kufizuar në 10 gradë ose më pak – nga të cilat 9,288 janë plotësisht të verbër. Kjo shifër mund të rritet në vitet në vijim si pasojë e plakjes së popullsisë dhe rritjes së prevalencës së sëmundjeve si diabeti.

Shumica e këtyre personave kanë çrregullime të ritmeve cirkadiane, veçanërisht të gjumit-zgjimit. Klasa Ndërkombëtare e Çrregullimeve të Gjumit (ICSD-3) e Akademisë Amerikane të Mjekësisë së Gjumit thotë se një 50-80% e personave të verbër kanë vështirësi për të fjetur, zgjuar gjatë natës dhe për të ndjerë somnolencë gjatë ditës, ndër të tjera çrregullime.

Në një projekt të sapo miratuar për laboratorin tonë nga fondacioni prestigjioz VELUX Stiftung, që do të realizohet gjatë katër viteve të ardhshme në bashkëpunim me Organizatën Kombëtare të Personave të Verbër Spanjollë (ONCE), kemi për qëllim të zhvillojmë një metodë ambulatore dhe jo-invazive bazuar në përdorimin e pajisjeve të monitorimit cirkadian të veshshme të zhvilluara nga grupi ynë kërkimor. Me to, synojmë të matim ekspozimin dhe ndjeshmërinë e personave të verbër ndaj dritës ambientale dhe nivelin e ruajtjes së rrugës cirkadiane të dritës, si dhe funksionimin e sistemit cirkadian për të përcaktuar predispozicionin e çdo subjekti për të përjetuar çrregullime të ritmeve të tyre cirkadiane, përfshirë gjumin.

Duke njohur këtë informacion, do të jetë e mundur të hartohen strategji të personalizuara për të forcuar ritmet cirkadiane të personave të verbër dhe, kështu, të minimizohet ndikimi i dëmshëm i verbërisë në këtë popullatë.