Fitoret dhe sfida në barazinë gjinore në Maqedoni të Veri...

Disparitetet e rëndësishme shfaqen ndërmjet treguesve individualë të barazisë gjinore të analizuar nga Forumi Ekonomik Botëror

Origjinalisht i publikuar në Global Voices

‘Manners in Macedonia. Ladies first.’ Karikaturë nga George Denholm Armour i publikuar në Punch më 26 shtator 2017, në ekspozitën e Muzeut të Qytetit të Shkupit ‘Piktorë të huaj në Maqedoni gjatë periudhës 1850–1950’ nga koleksioni i Vlatko Miloshevski. Foto nga Filip Stojanovski, përdorur me leje.

Sipas raportit më të fundit (2024) nga Forumi Ekonomik Botëror (WEF), Maqedonia e Veriut renditet në vendin e 58-të nga 146 vende në Indeksi Global i Hapesirës së Gjinisë. Ky renditje përfaqëson një arritje relativisht të kënaqshme, veçanërisht duke pasur parasysh që vendi ka avancuar 15 vende krahasuar me vitin e mëparshëm. Indeksi Global i Hapesirës së Gjinisë vlerëson statusin dhe përparimin vjetor në arritjen e barazisë gjinore përmes katër treguesve kryesorë: pjesëmarrjen dhe mundësitë ekonomike, arritjet arsimore, shëndetin dhe mbijetesën, dhe fuqizimin politik.

Ndërsa renditja e Maqedonisë së Veriut në Indeksin Global të Pabarazisë Gjinore është relativisht pozitive, dallime të konsiderueshme shfaqen midis treguesve individualë të analizuar nga WEF. Vendi renditet i pari në arritjet arsimore, por bie në vendin e 134-të në shëndet dhe mbijetesë, duke treguar një hendek të thellë në rezultatet shëndetësore të grave. Për më tepër, ndërsa fuqizimi politik në Maqedoninë e Veriut ka parë disa suksese, me vendin që renditet i 45-ti në këtë fushë, pjesëmarrja dhe mundësitë ekonomike mbeten sfida kryesore. Maqedonia e Veriut mban vendin e 101-të në këtë tregues kyç, duke treguar pabarazi të vazhdueshme gjinore në fushën ekonomike.

Pavarësisht kësaj renditje relativisht të favorshme, situata e vërtetë e barazisë gjinore në Maqedoninë e Veriut është më komplekse kur shihet përmes prizmit të realiteteve të përditshme me të cilat përballen gratë. Gjendja aktuale e shoqërisë maqedonase, me patriarkale dhe struktura autoritare të pushtetit, rritja e përfaqësimi i djathtë dhe lëvizjet politike dhe tradicionale, dhe një nivel të lartë të dhunës ndaj grave, minojnë rezultatet pozitive të reflektuara në raportin e WEF. Numri në rritje i femicideve dhe narativat mizogjene të promovuara nga disa institucione dhe individë të fuqishëm theksojnë ndryshimin midis renditjes së përgjithshme të vendit dhe përvojave të përditshme të grave.

Ndërsa arritjet në fuqizimin politik dhe arsimimin janë të dukshme, ato nuk duhet të mbulojnë çështjet e qëndrueshme dhe sistemike me të cilat përballen gratë, si pabarazitë ekonomike, normat tradicionale shoqërore-kulturore, dhe dhuna bazuar në gjini. Këto sfida mbeten të thella pavarësisht ekzistencës së një kornize ligjore të dizajnuar për të luftuar diskriminimin gjinor. Maqedonia e Veriut ka ligje si Ligji për Barazinë e Mundësive të Grave dhe Burrave (2012), ligjin për Parandalimin dhe Mbrojtjen Kundër Diskriminimit (2020), dhe ligjin e ndryshuar së fundmi për Parandalimin dhe Mbrojtjen Kundër Dhunës ndaj Grave dhe Dhunës në Familje (2025), si dhe Strategjinë për Barazi Gjinore (2022–2027). Megjithatë, gratë në vend ende luftojnë për të ushtruar plotësisht të drejtat e tyre, veçanërisht në sferat ekonomike dhe shoqërore, ku pabarazitë gjinore vazhdojnë të ekzistojnë.

Kontrolli i realitetit: Pabarazia e pagës gjinore dhe segregimi profesional

Sipas analizave të ndryshme të kryera nga organizatat e shoqërisë civile (OSHC), pabarazia e pagës gjinore në Maqedoninë e Veriut është vlerësuar të jetë midis 7.5 dhe 15 përqind — një shifër më e saktë është e vështirë për t'u llogaritur pasi Zyra Statistike e Republikës së Maqedonisë së Veriut nuk publikon rregullisht këtë të dhënë. Megjithatë, kur merret parasysh niveli i arsimit ose lloji i profesionit, pabarazitë e pagave midis burrave dhe grave mund të rriten deri në 28 përqind, gjë që disavantazhon gratë. Për më tepër, të dhënat statistikore dhe një analizë e OKB-së për gratë në vitin 2022 tregojnë se gratë shpesh punësohen në sektorë me paga më të ulëta, si p.sh. në prodhimin e tekstilit.

Segregimi profesional është një çështje tjetër e rëndësishme në tregun e punës. Gratë dhe burrat kanë tendencë të përqendrohen në sektorë të caktuar, me gratë që dominojnë sektorët financiar, arsimor dhe shëndetësor, ndërsa shumica e punonjësve në minierë, ndërtim dhe transport janë burra. Burrat gjithashtu janë më të përfaqësuar rëndë në bujqësi (si punë e paguar), tregti, furnizim me energji elektrike dhe ujë, dhe mikpritje. Për më tepër, burra zënë një përqindje më të lartë të pozicioneve të larta menaxheriale dhe profesioneve shumë të kualifikuara, duke ruajtur efektin “efektin e tavanit të qelqtë” që kufizon avancimin në karrierë të shumë grave në Maqedoninë e Veriut.

Pavarësisht disa përparimeve gjatë dekadës së fundit, gratë vazhdojnë të përballen me pengesa të rëndësishme për qasjen në burime ekonomike; kjo kufizon aftësinë e tyre për të filluar biznese dhe për të zhvilluar ndërmarrësi femërore. Shumica e institucioneve financiare kërkojnë kolateral për kredi, një praktikë që ndikon në mënyrë disproporcionale ndaj grave. Sipas një raporti të vitit 2023 nga Agjencia për Kadastër Pronash, gratë zotërojnë vetëm 26.36 përqind të pronësisë në Maqedoninë e Veriut, pavarësisht ligjeve të trashëgimisë që synojnë të sigurojnë barazi gjinore në trashëgimi. Kjo pabarazi ekonomike reflektohet në numrin e grave sipërmarrëse. Në vitin 2021, vetëm 19 përqind e punëdhënësve në Maqedoninë e Veriut ishin gra, ndërsa 78 përqind e vetëpunësuarve ishin burra, dhe vetëm 22 përqind ishin gra. Këto shifra të Bankës Botërore reflektojnë hendekun e vazhdueshëm gjinor në pjesëmarrjen dhe mundësitë ekonomike.

Punët e brendshme pa pagesë dhe role gjinore

Ndërmarrja tradicionale e punës në Maqedoninë e Veriut gjithashtu ka një ndikim të rëndësishëm në pjesëmarrjen e grave në tregun e punës. Prishet që gratë të mbajnë përgjegjësinë kryesore për detyrat e shtëpisë dhe kujdesin për anëtarët e afërt të familjes, ndërsa burrat shpesh shihen si kryefamiljarët dhe ofruesit kryesorë. Një raport nga Zyra Statistike e Shtetit dhe UN Women vë re:

Përqindja e grave që angazhohen në punë të pavarur shtëpiake është shtatë herë më e lartë se ajo e burrave, me një diferencë prej 60.7 përqind. Si rezultat, gratë kanë më pak kohë për sporte, aktivitete kulturore, kohë të lirë dhe punë vullnetare ose bamirëse. Kënaqësia e pabarabartë e punës së pavarur shtëpiake është një nga arsyet kryesore për pjesëmarrjen më të ulët të grave në tregun e punës dhe kontribuon në papunësinë e tyre ekonomike.

Gjithashtu, avancimi i karrierës së grave shpesh pengohet nga pritshmëritë shoqërore dhe presioni për të marrë më shumë përgjegjësi në shtëpi. Përvojat e përditshme, të mbështetura edhe nga të dhënat, tregojnë se gratë, në përgjithësi, kalojnë tre herë më shumë kohë në detyrat e shtëpisë sesa burrat. Kjo ndarje tradicionale e roleve kufizon mundësitë e grave në arsim dhe zhvillim të karrierës, duke ulur aksesin e tyre në burime dhe perspektiva ekonomike. Ky problem është veçanërisht i dukshëm ndërmjet grave rurale, të cilat përballen me pengesa shtesë për të hyrë në arsim, shëndetësi dhe mundësi punësimi.

Dhuna bazuar në gjini: Një sfidë e vazhdueshme

Dhuna ndaj grave është një çështje tjetër kryesore në Maqedoninë e Veriut, me pasoja të thella për barazinë gjinore. Studimet tregojnë se midis një tretë dhe gati gjysma (45 përqind) e grave në vend kanë përjetuar ndonjë formë të dhunës gjatë jetës së tyre. Për më tepër, analiza e fundit nga UNDP tregon se 61 përqind e grave në Maqedoninë e Veriut kanë përjetuar ngacmim në internet.

Femicidi, forma më ekstreme e dhunës bazuar në gjini, mbetet një realitet i vazhdueshëm dhe tragjik. Ndërmjet viteve 2017 dhe 2020, 26 gra u vranë, sipas të dhënave nga Zyra Statistike e Shtetit, me 22 prej këtyre vrasjeve (84 përqind) që mund të klasifikohen si femicide. Gjatë viteve të fundit, të paktën katër raste të femicideve kanë marrë vëmendje mediatike për shkak të natyrës brutale të krimeve. Pavarësisht vëmendjes që këto raste marrin, nuk ka pasur përparim të rëndësishëm në adresimin sistematik të femicideve.

Dhuna obstetrike dhe vdekjet e foshnjave të porsalindura në spitalet e maternitetit nëpër vend gjithashtu kanë ardhur nën vëzhgimin publik, duke nxjerrë në pah forma të tjera të dhunës që ndikojnë disproporcionalisht në gratë. Këto çështje jo vetëm që rrezikojnë shëndetin dhe mirëqenien e grave por gjithashtu minojnë përpjekjet për të arritur të drejtat bazë të grave.

Fuqizimi politik dhe arsimi: Një pamje e përzier

Ndërsa gratë në Maqedoninë e Veriut po përfaqësohen gjithnjë e më shumë në fushat politike dhe arsimore, ndikimi i tyre aktual në këto fusha mbetet i kufizuar. Gratë aktualisht mbajnë 35–39 përqind të vendeve në kuvendin kombëtar dhe këshillat komunale, një rezultat i sistemit të kuotave që kërkon 40 përqind kandidatë gra në listat partiake. Në vitin 2024, u zgjodh një presidente e femrës. Megjithatë, përfaqësimi i grave në role ekzekutive mbetet i ulët. Qeveria aktuale përfshin vetëm tre ministre gra nga 18, duke përfaqësuar rreth 17 përqind të pozicioneve ekzekutive, dhe ka vetëm dy majore gra nga 81 komunat. Edhe pse gratë mund të mbajnë pozicione në qeveri, fuqia reale që ato kanë për të ndikuar në politikë dhe vendimmarrje është e kufizuar nga barrierat institucionale, normat shoqërore dhe dinamikat e pabarabarta të fuqisë brenda strukturave politike dhe partnere.

Në arsimin, gratë tregojnë norma të larta regjistrimi dhe përfundimi në arsimin fillor dhe të mesëm. Megjithatë, stereotipet gjinore vazhdojnë të formësojnë zgjedhjet e karrierës, me vajzat shpesh të drejtohen drejt shkencave humane dhe shoqërore, ndërsa djemtë dominojnë fushat teknike. Edhe pse gratë përbëjnë një përqindje më të madhe të studentëve të regjistruar në arsimin e lartë, arritjet e tyre arsimore nuk përkthehen në mundësi më të mëdha ekonomike ose profesionale. Pavarësisht arritjeve të larta arsimore, gratë ende janë më pak të përfaqësuara në tregun e punës dhe përballen me pengesa si paga më e ulët dhe më pak pozicione menaxheriale krahasuar me burrat e tyre.

Një pamje komplekse e barazisë gjinore

Ndërsa analizat zyrtarë, të tilla si Indeksi Global i Gjendjes së Barazisë Gjinore të WEF, sugjerojnë se Maqedonia e Veriut po bën përparim në disa fusha të barazisë gjinore, një shqyrtim më i thellë zbulon një situatë më të nuancuar dhe komplekse. Vlerësimi relativisht pozitiv i vendit në arsim dhe fuqizimin politik nuk pasqyron plotësisht realitetet me të cilat përballen gratë në tregun e punës, në shtëpitë e tyre, ose përballë dhunës së vazhdueshme të bazuar në gjini. Arritja e barazisë së vërtetë gjinore në Maqedoninë e Veriut do të kërkojë adresimin e pengesave sistemike që përballen gratë, duke kaluar përtej të dhënave statistikore për të konsideruar përvojat e jetuara të grave dhe faktorët kulturorë dhe strukturorë të thellë që vazhdojnë të mbajnë barazinë.