Historia e Marisë da Penha, gruas që i dha emrin ligjit kundër dhunës në familje në Brazil

Një mbijetues i dhunës së brendshme, emri i Penhas u bë sinonim i mbrojtjes për gratë pas miratimit të ligjit në vitin 2006

Origjinalisht i botuar në Global Voices

Në vitin 1983, Maria da Penha Maia Fernandes, një biofarmaceutie braziliane, mbijetoi dy tentativa vrasjeje në shtëpi. E para e la të paralizuar nga mesi poshtë pasi u qëllua ndërsa ishte duke fjetur. Në tentativën e dytë, ajo pothuajse u elektrocutua në dush.

Në vitin 1991, Penha pa gjykimin, i cili e dënoi ish-bashkëshortin e saj për sulmet, duke u anulluar. Pesë vjet më vonë, një gjykim i ri e gjeti atë fajtor përsëri, por ai u lirua i lirë. E mori 19 vjet dhe gjashtë muaj, duke rrezikuar afatin e parashkrimit për ta arrestuar. Në vitin 2006, emri i saj u bë një nga më të njohurit në Brazil kur u lidh me një ligji federal që synon të mbrojë gratë nga dhuna në familje dhe në shtëpi.

Rruga midis episodeve të dhunshme që e ndryshuan jetën e saj dhe ligjit që përpiqet të shmangë këtë lloj krimi ishte e mundur kryesisht falë presionit ndërkombëtar, e pranon Penha në një bisedë me Global Voices. Në vitin 2001, Komisioni Ndër-Amerikan për të Drejtat e Njeriut (IACHR) e dënoi Brazilin për neglizhencë dhe mosveprim në rastin e saj, dhe kjo çoi në krijimin e ligjit.

Emri i Penhas tani gjithashtu lidhet me patrullat e policisë dhe politikat e tjera publike në lidhje me dhunën gjinore në vend. Një anketë nga Senati Brazilian, e vitit 2023, megjithatë, tregoi se tre nga katër gratë braziliane njohin pak ose aspak për ligjin vetë. Gjithashtu u tregua se rreth 30 përqind e grave në Brazil kanë pësuar dhunë në familje nga duart e një burri.

Raporti Vjetor nga Forumi i Sigurisë Publike të Brazilit, nga viti 2024, regjistroi një rritje në të gjitha llojet e dhunës ndaj grave, duke përfshirë 9.8 përqind më shumë raste të raportuara të dhunës në familje dhe 9.2 përqind për përpjekjet për vrasje.

Të muajit mars të kaluar, qeveria braziliane njoftoi se po padiste një kompani prodhuese për publikimin e dezinformimit në lidhje me padi që çoi në dëshminë e autorit të sulmit ndaj Penhës. Zyra e prokurorit të përgjithshëm deklaron se përmbajtja “mund të promovojë fjalime urrejtjeje, të nxisë shkelje të reja kundër të drejtave të viktimës dhe kundër sferës kolektive të të gjitha grave që kërkojnë politika publike bazuar në ligjin e Maria da Penha.”

Gati 20 vjet që nga në miratimi i ligjit nga Presidenti Luiz Inácio Lula da Silva, Maria da Penha, 80 vjeçe, vlerëson rrugën e saj, efektet dhe të ardhmen:

Maria da Penha gjatë një eventi për të diskutuar ligjin në Këshillin Kombëtar të Drejtësisë. Foto: José Cruz/Agência Brasil, përdorur me leje

***

Global Voices (GV): Si ishte rruga për të parë ligjin të miratohej?

Maria da Penha (MP): Unë isha viktimë e dhunës së brendshme, kam pësuar një përpjekje vrasjeje, dhe më duhej shumë vite që agresori im të dënohej. Gjatë kësaj kohe, ndjehesha jetim nga shteti. Vetëm kur rasti im arriti në arenën ndërkombëtare, një denoncim që lëvizja e grave e vendit, Cejil (Qendra për Drejtësi dhe të Drejtat Ndërkombëtare) dhe Cladem (Komiteti për Amerikën Latinë dhe Karaibe për Mbrojtjen e të Drejtave të Grave) paraqitën në Organizatën e Shteteve Amerikane (OAS), që Komisioni Ndër-Amerikan për të Drejtat e Njeriut (CIDH) arriti të bënte që Brazili të krijonte një ligj.

Në vitin 2001, OAS, përmes raportit të saj përfundimtar, bëri disa rekomandime duke kërkuar që procesi të përfundojë dhe agresori të dënohet.

Maria da Penha (MP): Unë pashë përpjekjen për vrasje në vitin 1983 dhe pothuajse 10 vjet më vonë ndodhi gjykimi i parë. Ai u dënuar nga gjykata popullore me gjashtë vota kundrejt një. Menjëherë avokatët e tij paraqitën ankesë duke thënë se gjykimi kishte qenë kundër provave të dosjes.

Domethënë, gjykimi që filloi pasi u shty tri herë, në momentin që jepet vendimi avokatët nxjerrin letrën nga xhepi dhe thonë se ishte kundër provave të dosjes. Ishte e neveritshme.

Lëvizja e grave po më ndiqte dhe u zemërua. Ai doli nga gjykata në liri, duke pritur vendimin e Gjykatës së Drejtësisë të Ceará-s. Dhe ky gjykim, në vitin 1991, u anullua në të vërtetë.

Unë fillova të humbas motivimin, të ndihem e trishtuar dhe e revoltuar. Pyeta disa njerëz: “A është e mundur që do të anulohet kur të gjitha provat janë aty, përfshirë dëshmitarët? Të gjithë fqinjësia dëshmoi atë ditë.” Më përgjigjën me këtë: ‘‘Mos dysho për atë që vjen nga pushteti gjyqësor, sepse atje gjithashtu ekzistojnë mashistë.”

Atëherë vendosa të shkruaj librin “Mbijetova… Mund të tregoj”(1994). Tregova kontraditat e të pandehurit, si në pyetjet e intervistimit ashtu edhe në gjykim, dhe gjithçka që kisha njohuri se ishte dokumentuar. Dhe tregova historinë time.

Ky libër filloi të qarkullojë dhe arriti në duar e shumë njerëzve. Arriti në duar të Cejil dhe Cladem, dhe ata më telefonuan për të marrë pjesë në denoncim.

MP: Kam pësuar një përpjekje vrasjeje në vitin 1983 dhe pothuajse dhjetë vjet më vonë patëm gjykimin e parë. Ai u dënuar nga juria me gjashtë vota kundër një. Menjëherë, mbrojtja e tij paraqiti një apelin duke thënë se vendimi ishte kundër provave në dosjen e çështjes.

Po, gjykimi filloi pasi u shty tri herë, dhe kur u lexua dënimi, avokatët nxorën një copë letre nga xhepat e tyre dhe thanë se ajo ishte kundër provave në dosjen e rastit. Ishte e neveritshme.

Lëvizja e grave po ndiqte rastin dhe ishte e revoltuar. Ai u lirua i lirë, duke pritur vendimin e Gjykatës së Qarkut të Ceará-s. Dhe ky gjykim i vitit 1991 u anullua në fakt.

Unë isha e dëshpëruar, e trishtuar, e zemëruar. Pyeta shumë njerëz: ‘A është e mundur ta anulohet kur të gjitha provat janë aty, përfshirë dëshmitarët? Të gjithë fqinjësia erdhën për të dëshmuar.’ Ata më përgjigjën: “Mos dysho për atë që mund të ndodhë në sistemin gjyqësor, sepse atje gjithashtu ekzistojnë seksistë.”

Prandaj vendosa të shkruaj librin “Unë mbijetova… Mund të tregoj” (1994). Tregova kontraditat e të pandehurit, në intervistimet dhe gjykimin, dhe gjithçka që ndodhi që ishte dokumentuar. Dhe tregova historinë time.

Ky libër filloi të qarkullojë dhe arriti në duar të shumë njerëzve. Arriti te Cejil dhe Cladem, dhe ata më telefonuan për të marrë pjesë në ankesë.

Penha u bë objekt i lajmeve të rreme të shpërndara nga e djathta. Fotografi: José Cruz/Agência Brasil, përdorur me leje

GV: Vitin e kaluar, prezidenti i Gjykatës së Lartë Federale, Gjykatësi Luís Roberto Barroso, u kërkoi falje për mënyrën se si sistemi gjyqësor brazilian trajtoi rastin tuaj. Si ndjeheshit për këtë?

MP: Ka qenë, ndoshta, një përgjigje ndaj lajmeve të rreme që po përballesha. Filloi në vitin 2021. Një deputet bolsonarist mori agresorin tim [në Asamblenë Legjislative të Santa Catarina]. Kur mora vesh për atë, fillova të ndihem e frikësuar. Si është e mundur që dikush lejohet të dekonstruojë një histori që është provuar, analizuar ndërkombëtarisht? Fillova të ndihem vërtet i kërcënuar. [Deputeti Jesse Lopes mori ish-burrin e Marisë da Penha dhe e publikoi në rrjetet sociale një foto me të, duke pretenduar se historia e saj ‘‘është intriguese.’’ Episodi shkaktoi manifestim nga Ministria e Drejtësisë së Santa Catarina].

Ndonjëherë, isha në dhomën e pritjes së një klinike mjekësore dhe vinin njerëz dhe thoshin: “Shiko, ai person aty po të flet keq, që je një mashtrim, që gënjeve dhe burrat po vuajnë.” Filloi të ndodhte kjo gjë, fillova të tërhiqem mbrapa, të mos kem më aktivitet jashtë shtëpisë.

MP: Kishte, ndoshta, një përgjigje për lajmet e rreme që më vëzhtonin. Filloi në vitin 2021. Një bolsonarista (mbështetës i ish-presidentit Jair Bolsonaro) mirëpriti agresorin tim në zyrën e tij [në Asamblenë Legjislative në shtetin Santa Catarina]. Kur mësova për këtë, fillova të ndihem i tmerruar. Si lejohet që një person të dekonstruojë një histori që tashmë është provuar dhe analizuar ndërkombëtarisht? Fillova të ndihem i kërcënuar. [Kongresisti i shtetit Jesse Lopes priti ish-bashkëshortin e Maria da Penha dhe publikoi një foto me të në rrjetet e tij sociale, duke thënë se historia e tij ishte “interesante.” Episodi çoi në një përgjigje nga Zyra e Prokurorit të Shtetit].

Ndonjëherë, do të isha në një dhomë pritjeje të një klinike mjekësore dhe dikush do të më afrohej dhe do të thoshte: “Shiko, ai person atje po flet keq për ty, duke thënë se je një farsë, se ke gënjyer dhe burrat vuajnë.” Kjo gjë filloi të ndodhte dhe unë fillova të tërhiqem, duke shmangur aktivitetet jashtë shtëpisë.

GV: A shkoi deri aty?

MP: Do t'ju tregoj tre raste të veçanta. Njëri ishte menjëherë kur u miratua ligji, kur një reporter erdhi për të më intervistuar. Në fund, ai tha kështu: “Tani do të pyes për ju një pyetje që dëgjuesit e mi duan të dinë: çfarë keni bërë që të merituat këtë plumb?” Kjo ndodhi në fillim të miratimit të ligjit, dhe prej atëherë më kanë paralajmëruar që kurrë më nuk duhet të udhëtoj vetëm. Sepse ekzistonin ata që e përkrahnin, por kishte edhe ata që ndiheshin të dëmtuar.

Momenti i dytë është kur ndodhën lajmet e rreme. Unë isha në supermarket, erdhi një zonjë pranë meje dhe tha: “Ka dy burra atje duke biseduar. Ai po thoshte që nëse fulano, shoku i tij, do të dinte që jeni këtu, do t'ju jepte një rrahje.” Kjo ndodhi në Fortaleza, në supermarketin ku unë zakonisht shkoja, pranë shtëpisë sime.

Një herë tjetër, isha në bankë, shoqja ime shkoi të merrte makinën, dhe erdhën dy burra dhe thanë: “A jeni Maria da Penha?” Dëgjoj: ‘‘Po.” Pastaj njëri shtrëngoi dorën dhe tha: “Gëzohem shumë, unë jam një ish-agresor.” Unë gëlltita me vështirësi, shtrëngova dorën e tij dhe thashë: “Gëzohem shumë, sepse je një ish-agresor. Urime.” Nuk tregova frikë, por kam pasur frikë.

MP: Do t'ju tregoj tre episode të jashtëzakonshme. Një ndodhi menjëherë pas miratimit të ligjit, kur një reporter më intervistoi. Në fund, ai tha: “Tani, do t'ju pyes atë pyetje që të gjithë dëgjuesit e mi duan të dinë: çfarë keni bërë që ta meritoni atë goditje?.” Ishte menjëherë pas miratimit të ligjit, kështu që më paralajmëruan që të mos udhëtoj më vetë. Sepse kishte ata që e përkrahnin, por kishte edhe ata që ndjenin dëmtim nga ai.

Episodi i dytë ndodhi kur u shfaq lajmi i rremë. Ishte në supermarket, një grua erdhi afër dhe tha: “Janë dy burra duke folur atje. Ai po thoshte që nëse shoku i tij do të dinte që jeni këtu, do të vinte dhe do t'ju rrihte.” Kjo ndodhi në Fortaleza, Ceará, në supermarketin ku shkoja zakonisht, pranë shtëpisë sime.

Herën tjetër, isha në bankë, duke pritur shokun tim që shkoi të merrte makinën, dhe dy burra erdhën. Njëri prej tyre tha: “Je Maria da Penha?.” Unë thashë: “Po, jam.” Ai shtrëngoi dorën dhe tha: “Gëzohem që të njoh, unë jam një ish agresor.” E përtypja thellë, e përshëndeta dhe thashë: “Gëzohem që të njoh, sepse je një ish agresor. Urime.” Nuk tregova frikë, por isha e trembur.

GV: Ju përmendet mbështetja e lëvizjeve të grave gjatë gjykimit. A ishit përfshirë në aktivizëm më parë?

MP: Unë e detyroj atë që jam sot te lëvizja e grave në qytetin tim. Në momentin që policia zbuloji që isha viktimë e përpjekjes për vrasje – atëherë nuk kishte fjala femicid – disa gra nga këto lëvizje erdhën deri tek unë.

Atëherë u bëra e vetëdijshme për atë që ishte dhuna në familje. Unë vuaja, por nuk e dija që ishte e zakonshme në shoqërinë tonë. Nuk vija nga një familje e dhunshme. Dhe shumica e grave nuk e komentonin sjelljen e keqe të burrit dhe as burri nuk tregonte të ishte i egër para të tjerëve. Sot, ne dimë edhe gjëra brenda familjes, si vepronin stërgjyshërit dhe ata nuk e dinin.

MP: Unë e detyroj atë që jam sot te lëvizja e grave në qytetin tim. Kur policia zbuloji që isha viktimë e përpjekjes për vrasje — atëherë nuk kishte termin femicid atëherë — disa nga këto gra erdhën tek unë.

Atëherë u bëra e vetëdijshme për dhunën në familje. Unë vuaja, por nuk e dija që ishte kaq e zakonshme në shoqërinë tonë. Familja ime nuk ishte e dhunshme. Dhe shumica e grave nuk e komentonin sjelljen e keqe të burrit, as nuk do të ekspozonin që ishin të egra para të tjerëve. Sot, ne dimë edhe gjëra brenda familjes, si vepronin stërgjyshërit dhe ata nuk e dinin.

GV: Ligji që ka emrin tuaj është një nga më të njohurit në vend. Të gjithë e dinë për çfarë i referohet ligji i Maria da Penha-s. Çfarë vlerësimi bëni për të pas gati 20 vjetësh?

MP: Mendoj se kjo çështje e dhënies emri gjërave kishte peshë në këtë. Në momentin që u miratua ligji, bazuar në një histori të vërtetë, nuk ishte një fakt politik, ishte një fakt i vërtetë. Gratë filluan të kuptonin se kjo ndodhte në familjet e tyre, se ishte e zakonshme të shihje këtë në një qytet, në një kryeqytet shteti, dhe kjo ndryshoi kulturën.

Unë ndihem si një braziliane që kontribuoi për t’u siguruar që edhe gratë e tjera braziliane të kenë një jetë të tyre. Nëse nuk arritëm ta bëjmë më të gjerë, po ecim drejt kësaj, apo jo? Pra, më bën shumë krenare.

Sa gra sot janë aktive në këtë luftë sepse kanë parë këtë dhunë në shtëpitë e tyre dhe nuk kishin një kanal për t’u shprehur, nuk kishin mënyrë për të vepruar?

MP: Mendoj se dhënia e emrit gjërave kishte peshë në këtë. Kur u miratua ligji, bazuar në një histori të vërtetë, nuk ishte një fakt politik, ishte një fakt i vërtetë. Gratë filluan të kuptonin se kjo ndodhte në familjet e tyre, se ishte e zakonshme të shihje këtë në një qytet, në një kryeqytet shteti, dhe kjo ndryshoi kulturën.

Unë ndihem si një braziliane që kontribuoi për t’u siguruar që edhe gratë e tjera braziliane të kenë një jetë të tyre. Nëse nuk arritëm ta bëjmë më të gjerë, po ecim drejt kësaj, apo jo? Pra, më bën shumë krenare.

Sa gra sot janë aktive në këtë luftë sepse kanë parë këtë dhunë në shtëpitë e tyre dhe nuk kishin një kanal për t’u shprehur, nuk kishin mënyrë për të vepruar?

Maria da Penha mban një libër që shpjegon ligjin në ‘cordel,’ një formë tradicionale e letërsisë në veriperëndim të Brazilit. Foto: José Cruz/Agência Brasil, përdorur me leje

GV: A ishte diçka që ligji ndihmoi të ndryshonte?

MP: Ndihmoi. Femicidi ende po ndodh sepse ka shumë gra, kryesisht në qytete të vogla, ku informacioni arrin tek to, por njohuria për dhunën në familje ende nuk ekziston për to, dhe vendi ku një grua mund ta denoncojë atë në mënyrë diskrete nuk është aty. Kjo është diçka për të cilën unë luftoj. Pse nuk kemi në çdo qytet një qendër referimi për gratë brenda çdo njësie shëndetësore? Sa gra shkojnë në shërbimin shëndetësor për të treguar plagët e tyre, por ato nuk identifikohen si dhunë në familje? Për atë shoqëri, ai burrë është një bashkëshort i mirë, sepse ai nuk lejon të mungojë buka në shtëpi.

Dy gjëra janë të rëndësishme për të dekonstruar këtë kulturë urrejtjeje në shoqëritë tona; një është arsimi dhe tjetra janë qendrat e referimit. Dhe këto qendra janë të angazhuara për të çuar gratë në rajone makro ku ato mund të kenë akses në një departament të veçantë policie, strehim, mjetet për të lënë atë situatë, me mbështetje.

Dhe të trajnohen profesionalisht, të kenë shkollë të mirë për fëmijët e tyre, ku mund të mësojnë se ajo që kanë parë në shtëpi është dhunë dhe nuk mund ta bartin atë në jetën e tyre të rritur. Çka ndodhi me brezat e mëparshëm.

MP: Po, kjo ndodhi. Femicide vazhdon të ndodhë sepse shumë gra, sidomos ato që jetojnë në qytete të vogla, ku informacioni arrin tek to, por njohuria për dhunën në familje ende nuk ekziston për to, dhe vendi ku një grua mund ta denoncojë atë në mënyrë diskrete nuk është aty. Kjo është diçka për të cilën unë luftoj. Pse nuk kemi në çdo qytet një qendër referimi për gratë brenda çdo njësie shëndetësore? Sa gra shkojnë në shërbimin shëndetësor për të treguar plagët e tyre, por ato nuk identifikohen si dhunë në familje? Për atë shoqëri, ai burrë është një bashkëshort i mirë, sepse ai nuk lejon të mungojë buka në shtëpi.

Dy gjëra janë të rëndësishme për të dekonstruar këtë kulturë urrejtjeje në shoqëritë tona; një është arsimi dhe tjetra janë qendrat e referimit. Dhe këto qendra janë të angazhuara për të çuar gratë në rajone makro ku ato mund të kenë akses në një departament të veçantë policie, strehim, mjetet për të lënë atë situatë, me mbështetje.

Dhe të trajnohen profesionalisht, të kenë shkollë të mirë për fëmijët e tyre, ku mund të mësojnë se ajo që kanë parë në shtëpi është dhunë dhe nuk mund ta bartin atë në jetën e tyre të rritur. Çka ndodhi me brezat e mëparshëm.

Mund të flisni për institutin Maria da Penha?

Po, instituti u krijua me qëllimin që të punojmë çështjen e ligjit, të gruas, apo jo? Ne zhvillojmë projekte në universitete, shkolla, komunitete, në kompani – sepse ata tashmë kanë kuptuar që dhuna në familje sjell dëme.

Epo, instituti u krijua me qëllim punën me çështjet e ligjit, për çështjet gjinore. Ne zhvillojmë projekte me universitete, shkolla, komunitete dhe kompani sepse njerëzit kuptuan se dhuna në familje gjithashtu çon në humbje në biznes.