Izrael, Irani dhe SHBA: Pse viti 2025 bëhet pikë kthesë për rendin ndërkombëtar

Sulmi i madh i Izraelit ndaj Iranit më 13 qershor, i kryer pa miratimin e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, ka shkaktuar hakmarrje nga Teherani. Të dy palët më pas janë sulmuar ndërmjet vete gjatë disa ditëve të fundit. Si pasojë, më shumë se 200 persona në Iran dhe 14 persona në Izrael kanë humbur jetën.

Rritja e këtij tensioni sjell pasoja më të mëdha. Institucione si OKB, Gjykata Penale Ndërkombëtare (GPN), dhe Gjykata Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve (ICJ), të cilat janë bërë më të margjinalizuara ndërsa sulmet e Izraelit në Gaza vazhdojnë, tani janë gjithnjë e më pak të konsideruara dhe pa fuqi.

Bota duket se po përballet me një ndryshim të rregullave ndërkombëtare të së drejtës pas vitit 1945—një gjë që nuk ka ndodhur kurrë më parë. Qeveria izraelite vepron me një nivel të rritur të imunitetit. Në të njëjtën kohë, administrata e Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA) nën Donald Trump po minon aktivisht institucionet globale që duhet të zbatojnë ligjin ndërkombëtar.

Përveç kësaj, fuqitë e tjera globale, duke përfshirë Rusinë dhe Kinën, po shfrytëzojnë këtë rast për të sfiduar sistemin e rregullave të Perëndimit. Kombinimi i shteteve të fuqishme që veprojnë pa frikë dhe fuqisë së madhe që deaktivizon mekanizmat e përgjegjshmërisë është ai që shënon një pikë kthese në rendin global.

Ky moment është aq i qartë, saqë ndoshta duhet të rivlerësojmë atë që kemi menduar se e dimë për mënyrën e ndërtimit të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe menaxhimin e konflikteve, për të luftën e Palestinës dhe sistemin ndërkombëtar të drejtësisë që është ndërtuar pas Luftës së Dytë Botërore.

Qeveria izraelite, përveç vazhdimit të sulmeve ajrore me justifikimin për të parandaluar programin bërthamor të Iranit, po avancon pa frikë duke depërtuar në tri fronte të tjera. Izraeli po rrit më tej kontrollin në Gaza. Qëllimi është që të pushtojë Gaza në afat të gjatë, gjë që po bëhet gjithnjë e më e mundur.

Ministri i lartë izraelit gjithashtu ka shpjeguar planin për të marrë kontrollin dhe për të zotëruar pjesën më të madhe të Bregut Perëndimor të pushtuar përmes zgjerimit të vendbanimeve. Pushtimi i kësaj zone po ndodh pa kontroll. Izraeli konfirmoi planet në maj për të ndërtuar 22 vendbanime të reja atje, duke përfshirë legalizimin e vendbanimeve të ndërtuara pa autorizimin e qeverisë.

Kjo shoqërohet me ligje provokuese, si projektligji që do të rrisë taksat për organizatat jofitimprurëse të financuara nga jashtë. Qeveria izraelite gjithashtu vazhdon të përpiqet për reduktimin e pavarësisë së pushtetit gjyqësor.

Krahët e ashpër brenda kabinetit të Kryeministrit Izraelit Benjamin Netanyahu thonë se do të rrëzojnë këtë regjime nëse Netanyahu ndryshon drejtimin e politikës.

ICC vepron shpejt si përgjigje ndaj veprimeve të Izraelit në Gaza dhe Bregun Perëndimor. Në janar 2024, kjo institucion gjeti prova se qytetarët palestinezë në Gaza janë në rrezik për genocid dhe urdhëroi Izraelin të zbatojë masa të përkohshme për të parandaluar dëmtimin e mëtejshëm.

Pastaj, në maj 2024, kur forcat izraelite nisën një sulm, ICC lëshoi një vendim tjetër që urdhëron Izraelin të ndalojë menjëherë operacionet ushtarake në qytetin Rafah në jug të Gazës. Ai gjithashtu bëri thirrje për Izraelin që të sigurojë që hyrja e ndihmës humanitare të mos pengohet në Rrugën e Gazës.

Më tej, në korrik, ICC lëshoi opinione këshillimore që deklarojnë se pushtimi i territorit palestinez nga Izraeli është i paligjshëm. ICC merr masa të guximshme duke lëshuar urdhërarresti për Netanyahu, ish-ministrin e mbrojtjes Yoav Gallant, dhe udhëheqësit e Hamasit.

Shkelja e ligjit ndërkombëtar

Përpjekjet për të zbatuar ligjin ndërkombëtar dështuan. Izraeli vetëm u pajtua për një armëpushje të përkohshme në Gaza në janar 2025 kur Uashingtoni e shtyri atë. Kjo tregon se vetëm SHBA janë frenuesi i mundshëm për Izraelin.

Megjithatë, kjo administratë Trump e periudhës së dytë rezulton të jetë më transaksionale sesa periudha e parë. Ajo tani prioritizon marrëveshjet tregtare dhe aleancat strategjike—sidomos me vendet e Gjirit—më shumë se zbatimin e normave të ligjit ndërkombëtar.

Në janar, Trump lëshoi një urdhër ekzekutiv që urdhëron vendosjen e sanksioneve ndaj ICC për veprimet “të paligjshme” të gjykatës ndaj SHBA-së dhe “aleatëve të saj të ngushtë, Izraelit”. Këto sanksione filluan të zbatojnë pak më shumë se një javë para se Izraeli të fillonte sulmin e tij ndaj Iranit.

Më pas Trump u tërhoq nga Këshilli i të Drejtave të Njeriut të OKB-së dhe zgjati ndalimin e financimit për Unrwa, agjencia e ndihmës së OKB-së për refugjatët palestinezë.

Trump më pas publikoi përsëri urdhër ekzekutiv në shkurt për të ndaluar disa kontribute të SHBA-së në buxhetin e rregullt të OKB-së. Ai gjithashtu filloi një shqyrtim prej 180 ditësh të të gjitha organizatave ndërkombëtare të financuara nga SHBA, duke treguar një rrugëdalje të mundshme ose ulje të financimeve në të gjithë sistemin multilateral.

Në maj 2025, SHBA dhe Izraeli më pas lanë një mekanizëm të ri ndihme për Gazan, të drejtuar nga kontraktorë privatë të sigurisë që operojnë në “zonën e sigurt” të miratuar nga Izraeli. Ndihma është e kushtëzuar me transferimin e banorëve, me qytetarët civilë në veri të Gazës që refuzohen të hyjnë përveçse të zhvendosen.

Kjo qasje—e dënuar nga organizatat humanitare—shkel parimet humane të ndërtuara prej kohësh mbi neutralitetin dhe paanshmërinë.

Në thelb, një shtyllë e rendit pasluftarake po sulmon shtyllën tjetër. Themeluesi kryesor i OKB-së po minon këtë institucion nga brenda, duke përdorur të drejtën e vetos të Këshillit të Sigurimit për të bllokuar veprimet ndërsa redukton burimet e organizatës. SHBA po vetojnë rezolutën e Këshillit të Sigurimit të OKB-së që kërkonte armëpushje në Gaza më 4 qershor.

Impakti i pikës së kthesës në këtë rend ndërkombëtar është tashmë i dukshëm në mbarë botën. Rusia po vazhdon luftën e saj agresive në Ukrainë pavarësisht vendimit të ICC-së dhe provave të shumta për krime lufte. Vladimir Putin e di që mekanizmat e zbatimit të ligjit janë të dobët dhe të fragmentuar, dhe se krijimi i marrëveshjeve sipas Trump mund të vazhdojë pa kufi.

Ndërkohë, Kina është duke rritur presionin ushtarak ndaj Tajvanit. Ajo përdor taktikën e zonës së gri, duke bërë gjithçka që është e mundur në provokim dhe dezinformim nën pragun e luftës së hapur, pa u ndikuar nga angazhimet ligjore për zgjidhje paqësore.

Këto raste janë shenja të rrëzimit të besueshmërisë së rendit ligjor pas vitit 1945. Politika e Izraelit në Gaza dhe sulmet e tij ndaj Iranit nuk janë përjashtime, por përshpejtim. Ata po tregojnë vendeve të tjera se ligji nuk e kufizon më pushtetin, institucionet mund të kalohen, dhe parimet humane mund të shkelën për qëllime politike.