Krijimtaria është politike: Pesë mësime nga rasti i një aktivisti satirik në Kazakistan

Rasti është një pikë kthesë e errët për gazetarinë e pavarur dhe aktivizmin qytetar

Origjinalisht publikuar në Global Voices

Ilustrim nga Daniyar Mussirov. Përdorur me leje.

Kjo artikull është shkruar nga Aisulu Toyshybek për Vlast.kz dhe është publikuar më 15 prill 2025. Një version i redaktuar është publikuar në Global Voices nën një marrëveshje partneriteti mediatik. 

Aktivisti Temirlan Yensebek nuk u lejua të merrte pjesë në gjykimin e tij. Ndërsa kjo mund të jetë një titull nga faqja satirike e Yensebek Qaznews24, është fatkeqësisht e vërtetë.

Më 11 prill në Almaty, Gjyqtarja Beinegul Kaisina dënoi gazetarin me pesë vjet “liri të kufizuar” (një dënim jo-privatizues) së bashku me një ndalim për gazetari dhe angazhim publik, ndër shumë dënime të tjera. Në sallën e vogël të gjykatës ku u zhvillua gjykimi tre-ditor, nuk kishte vend për të akuzuarin.

Kolumnistja e Vlast, Aisulu Toyshybek, vëzhgoi dy ditët e para të gjykimit nga jashtë gjykatës. Në këtë artikull, ajo reflekton mbi mësimet e nxjerra nga rasti.

Leksioni 1: Kreativiteti është politik

“Personalja është politike” është një nga sloganet më të njohura të lëvizjes feminizte, e popullarizuar në vitet 1960 dhe 1970. Gjatë dekadave, ajo frymëzoi shumë interpretime të reja. Ajo u bë një gur themeli i mendimit feminizt dhe lëvizjeve shoqërore më të gjera, duke përfshirë feminizmin ndërkollor. Për ta thjeshtuar: Kreativiteti është politik.

Kreativiteti është për të bërë diçka të re — për të parë përtej kornizave të zakonshme dhe për të kthyer në realitet ide të guximshme. Mënyra se si veshemi, çfarë besojmë, çfarë hamë për mëngjes, vlerat tona, dhe normat shoqërore — të gjitha janë krijuar nga dikush dhe në fund janë pranuar nga shumë të tjerë.

Të krijosh është sfidë — qoftë ajo tradicionale, natyrore, rastësore, ose edhe hyjnore. Pa të, nuk mund të ketë zhvillim, sepse duke krijuar diçka të re, ne ndryshojmë jetët. Ndryshimi shpesh fillon qetë, si një farë në tokë, por me kalimin e kohës, ai transformon peizazhin. Në të njëjtën mënyrë, njerëzit krijues ndryshojnë një vend duke rivendosur normat përmes kuptimit dhe figurës. Si mund të mos jetë diçka kaq e fuqishme politike?

Kreativiteti është natyrshëm politik. Ndonjëherë bëhet radikal, ndonjëherë jo, por gjithmonë ka një anë të guximshme dhe të sinqertë. Temirlan Yensebek, 29 vjeç, gjeti mënyrën e tij krijuese për t’u përballur me realitetet e jetës në Kazakistan. Përmbajtja satirike që ai filloi disa vjet më parë qartë goditi një shenjë: llogaria satirike në Instagram, Qaznews24, fitoi 75,000 ndjekës. Përgjigjja e qeverisë? Izolim. Ata e arrestuan më 17 janar 2025, e vendosën në një qendër paraburgimi, zhvilluan gjykimin në një lagje të largët, dhe refuzuan transmetimin në live dhe aksesin publik.

Ai u akuzua për “nxitje të mosmarrëveshjeve ndër-etnike” sipas Nenit 174 të Kodit Penal.

Temirlan Yensebek lidhur përmes transmetimit në jetër në sallën e gjykatës. Foto nga Olga Loginova, përdorur me leje.

Mësimi 2: Familja mund të jetë një burim force

Marat Turgymbai, babai i Temirlan, e ka mbështetur atë që nga fillimi dhe ka mbajtur komunikim të hapur me publikun. Ai shërbeu si avokati publik i djalit të tij së bashku me avokaten Zhanar Balgabayeva, duke qenë se Temirlan nuk lejoheshin as të ishte i pranishëm në gjyqin e tij.

Jashtë sallës së gjykatës, fejuarja e tij Mariya Kochneva vazhdoi të avokojë për të. Më 10 prill, ajo u arrestua dhe u gjobit bashkë me aktivistë të tjerë.

Askush nuk duhet të përballet vetëm me sistemin e drejtësisë së Kazakistanit. Komuniteti i Temirlan na tregoi se si ta parandalojmë këtë.

Mësimi 3: Miqtë dhe aleatët do të shfaqen

Temirlan nuk është rasti i vetëm i ndjekjes së motivuar politikisht në Kazakistan, por ai qëndron për shkak të rrjetit të fuqishëm që e mbështet. Anëtarë të Oyan, Qazaqstan!, një lëvizje qytetare për reforma politike, dhe komuniteti Qaznews24 lançuan një fushatë më 17 janar 2025, duke avokuar për lirimin e tij. Pesë persona mbajtën piketime solo pas arrestimit të tij.

Gjatë tre muajve që pasuan, ndërsa Temirlan priste gjykimin, miqtë shkruan për të, sollën ushqim dhe furnizime, dhe u shfaqën personalisht në gjykatë.

Mësimi 4: Vëmendja publike është e rëndësishme

Në gjykimet me motiv politik, niveli i vëmendjes publike mund të jetë po aq i rëndësishëm sa edhe procesi ligjor. Ndalohet transmetimi në jetër, mohohet hyrja për vëzhguesit, dhe përjashtohet Temirlan nga salla e gjykatës ishin të gjitha përpjekje për ta fshirë atë nga syri i publikut, për ta varrosur historinë e tij në margjinat e ciklit të lajmeve.

Vëmendja publike është një nga mjetet e pakta që qytetarët ende kanë kur gjykatat, hetuesit dhe policia veprojnë si një makinë shtypëse e vetme.

Mbështetësit e Temirlan organizojnë një protestë jashtë gjykatës. Foto nga Olga Loginova, përdorur me leje.

Kur një rast merr vëmendje, sistemi duhet të marrë parasysh ndjenjat publike. Ndërsa kjo nuk garanton drejtësi, ajo mund të ndikojë në rrjedhën e gjykimit, nga shprehja e dënimit deri te kushtet e paraburgimit, ose rruga e ankimimit.

Ndërgjegjja publike bëhet një formë mbrojtjeje. Jo e përsosur, por reale. Çdo gjë ka rëndësi: pëlqimet, ndarjet, komentet, postimet, protestat, deklaratat. Kur publiku është i angazhuar, ai dërgon një mesazh: ne shohim dhe kujtojmë.

Vendimi i gjykatës Kaisina për të përshpejtuar gjykimin, ndoshta për të parandaluar organizimin e mbështetësve të Temirlan, vetëm thekson sa i rëndësishëm është vërtet pjesëmarrja publike.

Zhanar Balgabayeva, avokate e Temirlan. Foto nga Olga Loginova, përdorur me leje.

Mësimi 5: Është në rregull të jesh i frikësuar. Por bëj diçka

Në një deklaratë, Temirlan iu drejtua gjykatës, duke paralajmëruar se ndjekja penale ndaj tij kërcënon të ardhmen e gazetarisë së pavarur në Kazakistan:

“Nëse impononi këto kufizime ndaj meje, kolegët e mi do të jenë fatkeqësisht të frikësuar të bëjnë punën e tyre.”

Ky gjykim nuk ishte vetëm një rast kundër Temirlan. Ai u bë një përplasje e dy sistemeve të vlerave: një që përfaqëson dinjitetin njerëzor, lirinë dhe jetën; dhe tjetri që sheh njerëzit si mjete të shkëputura. Vendimi nuk ishte vetëm një sulm ndaj gazetarisë së pavarur, por edhe ndaj lirisë së shprehjes dhe kreativitetit.

Tani është koha të vendosim cilin sistem duam të mbështesim.

Dhe para se të zgjedhim, duhet të kujtojmë: Në një sistem ku jeta njerëzore është e pavlerë, nuk ka tema të sigurta, nuk ka afate kohore për të kërkuar përgjegjësi.

Edhe nëse puna juaj nuk sfidon autoritetet tani, kjo nuk do të thotë që jeni të sigurt.

Krijimtaria e kuratoruar, ku artistët duhet të censurojnë veten, është një lloj vdekjeje shpirtërore. Në kushte të tilla, kultura shkatërrohet dhe audienca varfërohet, si emocionalisht ashtu edhe materialisht.