Kur arti kalon kufijtë, a humbet një vend kujtesën e tij?

Imagjinoni që trashëgoni një album familjar të mbushur me portrete me emra, data dhe kujtime të gjeneratave që ju paraprinë.

Me kalimin e kohës disa foto zhduken: dikush merr një, tjetra humbet. Albumi, që më parë ishte i plotë, fillon të humbasë koherencën. Historia ndahet dhe disa njerëz zhduken nga rrëfimi. Kjo situatë, e kuptuar si një metaforë e kujtesës kolektive, mund të transferohet në trashëgiminë kulturore. Kur kjo nuk mbrohet, rrezikon të shpërndahet, të humbasë ose të harrohet.

UNESCO, organizata e OKB-së e specializuar në kulturë, shkencë dhe arsim, përcakton trashëgiminë kulturore si “trashëgiminë që trashëgojmë nga e kaluara, me të cilën jetojmë sot dhe do ta transmetojmë tek gjeneratat e ardhshme”. Kjo trashëgimi përfshin elemente të prekshme dhe të paprekshme, duke përfshirë sende të lëvizshme (monumente, ndërtesa, gërmadhëna) dhe të palëvizshme (objekte që mund të transportohen, si piktura, altare, dorëshkrime, mobilje, tapiseri, objekte liturgjike dhe numizmatike, ndër të tjera).

Konkretja e Parisit të vitit 1978, gjithashtu e lidhur me UNESCO-n, konfirmon se sendet e lëvizshme janë pjesë e trashëgimisë së përbashkët të njerëzimit dhe se çdo shtet është përgjegjës moral për mbrojtjen e saj. Edhe pse ky organizëm ndërkombëtar ofron rekomandime dhe udhëzime, ai nuk imponon ligje. Rregullimi efektiv varet nga çdo shtet.

Në përgjithësi, në arenën evropiane, ekzistojnë rregulla të harmonizuara, si disa direktiva dhe rregullore në lidhje me rikthimin e sendeve kulturore të vjedhura, mbi importin ose eksportin jashtë BE-së. Këto rregulla synojnë të parandalojnë trafikun e paligjshëm dhe të mbrojnë trashëgiminë e shteteve anëtare.

Në Spanjë, Ligji 16/1985 i Trashëgimisë Historike Spanjolle përcakton një kategori të veçantë mbrojtjeje, atë të Pronave me Vlerë Kulturore (BIC). Këto janë ato që kanë mbrojtjen maksimale, të cilat kërkojnë një deklaratë, – përveç atyre që tashmë konsiderohen të përgjithshme, si hórre ose kështjella, ndër të tjera –. Si pronat e lëvizshme ashtu edhe ato të palëvizshme mund të shpallen BIC, gjë që varet nga Komunitetet Autonome. Aktualisht të gjitha komunitetet spanjolle kanë ligjin e tyre të trashëgimisë.

Pse të mbrohen pronat e lëvizshme?

Pronat e lëvizshme janë të brishta, portative dhe, për këtë arsye, veçanërisht të prekshme. Midis rreziqeve që përballen janë dëmtimi nga neglizhenca, ruajtja e gabuar ose restaurimet e papërshtatshme, shitja ose plaçkitja, trafiku i paligjshëm ose dalja e paligjshme nga vendi.

Kontrolli ligjor mbi eksportimin e tij ka kuptim: mallrat me vlerë kulturore nuk mund të dalin nga vendi lirshëm. Kjo nuk do të thotë mohim i ekspozitës ndërkombëtare, por kërkon procedura lejeje.

Si rregull i përgjithshëm në Spanjë, mallrat me më pak se 100 vjet moshe nuk kërkojnë autorizim, ato më të vjetra se kjo, të përfshira në inventarë ose katalogë të përgjithshëm, kërkojnë leje dhe BIC ose të regjistruara si të tilla nuk mund të dalin përfundimisht as me mundësi shitjeje.

Ekziston debati nëse këto masa dëmtojnë tregun e artit dhe antikave. Është e vërtetë që mund të dështojnë disa operacione ndërkombëtare shitjeje. Megjithatë, si na shpjegon Laura Carro Abarrategui, menaxhere kulturore e specializuar në art bashkëkohor:

“restriksionet nuk ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme në artin bashkëkohor, nuk ekzistojnë shumë kufizime kur e transferoni, e ekspozoni ose e shisni. Përkundrazi, veprat e mjeshtërve të mëdhenj të ndjerë, të cilat kanë një vlerë të paçmueshme për trashëgiminë historike dhe kulturore spanjolle, janë subjekt i kufizimeve. Por, në terma përqindjeje, janë pak operacionet që dështojnë. Disa transaksione me peshë të madhe ekonomike mund të ndërpriten, por këto kufizime janë të nevojshme: duhet të kujdesemi, të ruajmë dhe të shpërndajmë trashëgiminë tonë, por në asnjë rast, ta humbasim”.

Në fakt, bëhet fjalë për një ekuilibër midis mbrojtjes dhe shkëmbimit kulturor.

Duke shikuar në të kaluarën: shitjet, plaçkitjet dhe kontekstualizimi i gabuar

Trashëgimia spanjolle ka pësuar shumë shitje dhe humbje, disa ligjore në atë kohë, por që përbënin shitjen dhe largimin nga vendi i veprave kyçe.

Një shembull klasik, në këtë rast të një prone të paluajtshme, është blerja dhe transporti gur për gur, nga miliarderi i shtypit amerikan, William Randolph Hearst, nga kompleksi monastik i Santa María la Real de Sacramenia (Segovia) që aktualisht ekspozohet në Miami. Nuk është një rast i veçantë as, në kohën e tij, i paligjshëm.

Sa i përket trashëgimisë së sendeve të lëvizshme, janë të njohura disa shembuj pak të suksesshëm të eksportit dhe përpjekjeve për shitje të paligjshme të disa pasurive, si ai i Caravaggio të zbuluar disa vite më parë në Spanjë pak para se të shitej në ankand ose ai i Picasso-Botín.

Ky fundit ishte një rast i eksportit të paligjshëm në të cilin bankieri Jaime Botín tentoi të nxirrte nga Spanja, në mënyrë të paligjshme, pikturën Busto i një gruaje të re të Picasso, e cila ishte blerë më parë pa lejen e kërkuar për vlerën e saj historike. Pavarësisht refuzimit nga Ministria e Kulturës, ai fshehu veprën dhe tentoi ta transferonte në vitin 2015 në Zvicër në jahtin e tij privat. Ajo u zbulua nga autoritetet franceze dhe u dënuar me një gjobë milionëshe dhe tre vjet e një ditë burg.

Sot, ligjet mbrojnë, edhe pse nuk arrijnë të parandalojnë plotësisht kryerjen e krimeve. Në Spanjë, forcat e sigurisë së shtetit bashkëpunojnë në këtë detyrë. Ashtu si Policia Kombëtare, me Brigadën e Hetimit të Trashëgimisë Historike, ashtu edhe Garda Civile me Grupin e Trashëgimisë Historike (UCO), punojnë në gjurmimin e sendeve të vjedhura, të shfrytëzuara ose trafikimit të paligjshëm. Ata bashkëpunojnë gjithashtu me Europol, Interpol dhe organizata të tjera ndërkombëtare, pasi në fushën ndërkombëtare, krime të caktuara, vjedhje arkeologjike ose raste si shfrytëzimet e Shtetit Islamik, tregojnë se mbrojtja është urgjente.

Sipas Interpol, trafiku i sendeve kulturore është “një aktivitet me rrezik të ulët dhe fitim të lartë për rrjetet kriminale”.

Kjo organizatë ndërqeveritare ka zhvilluar një softuer, ID-Art, për njohjen e imazheve ku janë regjistruar më shumë se 150,000 sende kulturore. Aplikacioni krahasohet kështu me fotografitë e futur me një bazë të gjerë të të dhënave të objekteve artistike të vjedhura.

Edhe pse iniciativa të tilla kontribuojnë në rikuperimin e shumë sendeve, shumë prej tyre kurrë nuk shfaqen. Shembull i kësaj janë pikturat e Francis Bacon të vjedhura në vitin 2015 nga shtëpia private e trashëgimtarit të tij në Madrid. Edhe pse katër prej tyre janë rikuperuar falë ndërhyrjes së Policisë Kombëtare, dhjetë vjet më vonë, e pesta mbetet në vendndodhje të panjohur.

Biznietë të trashëgimisë

Mjetet e komunikimit janë një mjet i dobishëm për të treguar realitetin e problemit. Edhe pse herë pas here ofrojnë një qasje sensationaliste dhe pa vazhdimësi, në raste të tjera shërbejnë për një dukshmëri më të madhe të ngjarjeve të caktuara, për të lënë dëshmi për vlerën e pjesëve dhe për të ndërgjegjësuar dhe kërkuar vlerën e tyre kulturore dhe simbolike për komunitetin lokal ose kombëtar.

Podkasti La Fortuna është një mjet i vlefshëm për të kuptuar krimet kundër trashëgimisë kulturore nga kënde të ndryshme, jo domosdoshmërisht për vjedhjen fizike të objekteve, por për përvetësimin simbolik të kulturës së një populli që kjo përfshin.

Siç vëren arkeologu Carlos León Amores në episodin e parë, duke iu referuar pjesëve të anijeve të fundosura (mbetjet e anijeve të fundosura), qëllimi i interesit për atë që njihet si “gjuetarë thesare”: “Të gjithë jemi pasardhës të këtyre anijeve. Thesaret nuk janë vetëm ar: janë pjesë e historisë së paraardhësve tanë”.

Faleminderit për tregimet si këto, shoqëria fillon të kuptojë se mbrojtja e trashëgimisë nuk është vetëm burokraci, por përgjegjësi kolektive. Nuk jemi pronarët e saj, por kujdestarët e përkohshëm. Të kujdesesh për të është të sigurosh që kujtimi, arti dhe historia të vazhdojnë të jenë të gjalla. Jetë të gjatë albumet familjare dhe trashëgimia e popujve tanë!