Nasa dhe Kina planifikojnë instalimin e reaktorëve bërthamor në Hënë: ekspert shpjegon projektet në dritën e së drejtës hapësinore

A paraqitja e parë hapësinore ishte mbi flamurë dhe gjurmë. Tani, dekada më vonë, zbritja në Hënë është lajmi i vjetër. Gara e re është të ndërtohet aty, dhe kjo varet nga energjia.

Në prill të vitit 2025, Kina zbuloi planet për ndërtimin e një centrale bërthamore në Hënë deri në vitin 2035. Kjo centrale do të mbështeste stacionin ndërkombëtar të kërkimit lunar. Shtetet e Shtetet e Bashkuara u përgjigjën në gusht, kur administratori ndërmjetëm i NASA-s, Sean Duffy, sugjeroi se një reaktor amerikan do të ishte operacional në Hënë deri në vitin 2030.

Edhe pse mund të duket si një garë e papritur, kjo nuk është saktësisht një njoftim i ri. NASA dhe Departamenti i Energjisë i SHBA-ve kanë kaluar vite duke zhvilluar diskretimisht sisteme të vogla energjie bërthamore për të furnizuar bazat lunarë, operacionet e minierave dhe habitatet afatgjata.

Si avokate e specializuar në të drejtën hapësinore e fokusuar në avancimin afatgjatë njerëzor në hapësirë, nuk e shoh këtë si një garë armësh, por si një garë strategjike për infrastrukturë. Dhe, në këtë rast, infrastruktura është ndikim.

Një reaktor bërthamor lunar mund të duket diçka dramatike, por nuk është e paligjshme as pa precedentë. Nëse vendoset përgjegjshëm, ai mund të lejojë që vendet të eksplorojnë paqësisht Hënën, të ushqejnë rritjen e tyre ekonomike dhe të testojnë teknologji për misione në hapësirë më të thellë. Por ndërtimi i një reaktori gjithashtu ngre çështje kritike mbi aksesin dhe pushtetin.

O quadro juridik tashmë ekziston

Energjia bërthamore në hapësirë nuk është një ide e re. Që nga vitet 1960, Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik kanë përdorur gjeneratorë radioizotopësh që përdorin sasi të vogla të elementeve radioaktive – një lloj karburanti bërthamor – për të ushqyer satelitët, automjete-robot (rovers) në Mars dhe sondazhe si Voyager-t dy.

Rezoluta jo ligjëruese e Kombeve të Bashkuara të vitit 1992 e titulluar "Parimet e rëndësishme për përdorimin e burimeve të energjisë bërthamore në hapësirën e jashtme" njoh se energjia bërthamore mund të jetë thelbësore për misione ku energjia diellore është e pamjaftueshme. Kjo rezolutë përcakton udhëzime për sigurinë, transparencën dhe konsultimin ndërkombëtar.

Asgjë në legjislacionin ndërkombëtar nuk e ndalon përdorimin paqësor të energjisë bërthamore në Hënë. Por ajo që është e rëndësishme është si e përdorin vendet atë. Dhe vendi i parë që do të ketë sukses mund të përcaktojë rregullat për pritshmëritë, sjelljet dhe interpretimet ligjore në lidhje me praninë dhe ndikimin e Hënës.

Pse është e rëndësishme të jesh i pari

Më Marrëveshja e Hapësirës së Jashtme të vitit 1967, e ratifikuar nga të gjitha vendet kryesore të hapësirës, duke përfshirë SHBA, Kinën dhe Rusinë, regullon aktivitetet hapësinore. Artikulli juaj Neni IX kërkon që Shtetet të veprojnë me “konsideratë të duhur për interesat përkatëse të të gjitha Shteteve Palë”.

Kjo deklaratë do të thotë që, nëse një vend vendos një reaktor bërthamor në Hënë, të tjerët duhet të navigojnë rreth tij, ligjërisht dhe fizikisht. Në praktikë, kjo përcakton një vijë në hartën e Hënës. Nëse reaktori është baza e një instalimi më të madh dhe afatgjatë, ai mund të formësojë në mënyrë të kujdesshme atë që bëjnë vendet dhe si interpretohen veprimet e tyre ligjërisht, në Hënë dhe përtej saj.

Artikuj të tjerë të Marrëveshjes së Hapësirës së Jashtme përcaktojnë kufij të ngjashëm në sjellje, edhe pse inkurajojnë bashkëpunimin. Ata theksojnë se të gjitha vendet kanë të drejtë të eksplorojnë dhe të kenë qasje të lirë në Hënë dhe trupat e tjerë qiellorë, por i ndalojnë në mënyrë të qartë pretendimet territoriale ose pretendimet e sovranitetit.

Në të njëjtën kohë, marrëveshja njeh se vendet mund të vendosin instalime, si bazë — dhe, me këtë, të fitojnë fuqinë për të kufizuar qasjen. Edhe pse vizitat nga vendet e tjera inkurajohen si një masë transparence, ato duhet të paraprijnë nga konsultime paraprake. Në mënyrë efektive, kjo i jep operatorëve një nivel të caktuar kontrolli mbi atë që mund të hyjë dhe kur.

Ndërtimi i infrastrukturës nuk është një pretendim për një territor. Askush nuk mund të jetë pronar i Hënës, por një vend që vendos një reaktor mund të përcaktojë ku dhe si operojnë të tjerët — funksionalisht, nëse jo ligjërisht.

Infrastruktura është ndikim

Ndërtimi i një reaktori bërthamor vendos praninë e një vendi në një zonë të caktuar. Kjo ide është veçanërisht e rëndësishme për zona të pasura me burime, si p.sh. poli i jugut i hënës, ku akulli i gjetur në krateret gjithmonë në hije mund të furnizojë raketa dhe të mbështesë bazat hënore.

Këto rajone shumë të dëshiruara janë shkencërisht të rëndësishme dhe të ndjeshme gjeopolitikisht, pasi shumë vende dëshirojnë të ndërtojnë baza ose të kryejnë kërkime në to. Ndërtimi i infrastrukturës në këto zona do të forconte aftësinë e një vendi për të hyrë në burimet aty ekzistuese dhe, potencialisht, do të përjashtonte të tjerët nga e njëjta gjë.

Kritikët mund të shqetësohen për rreziqet e rrezatimit. Edhe pse janë projektuar për përdorim paqësor dhe të kontrolluar në mënyrë të duhur, reaktorët sjellin rreziqe të reja mjedisore dhe operative, sidomos në një mjedis të rrezikshëm si hapësira. Por udhëzimet e OKB-së përcaktojnë protokolle të rrepta sigurie, dhe ndjekja e tyre mund të zvogëlojë potencialisht këto shqetësime.

Energjia diellore ka kufizime

Në Hënë ka më pak atmosferë dhe kalon përmes periudhave të 14 ditëve të errësirës. Në disa kraterë në zonat e ndriçuara, ku është e mundur të gjendet akulli, dielli nuk arrin kurrë në sipërfaqe. Këto karakteristika e bëjnë përdorimin e energjisë diellore pak të besueshëm, nëse jo të pamundur, në disa nga rajonet më kritike.

Një reaktor i vogël hënor mund të funksionojë vazhdimisht për një dekadë ose më shumë, duke siguruar energji për habitatet, rovers, printuesit 3D dhe sistemet e mbështetjes së jetës. Energia bërthamore mund të jetë shtylla kryesore e aktivitetit njerëzor afatgjatë. Dhe nuk është vetëm për Hënën — zhvillimi i kësaj aftësie është thelbësor për misionet në Mars, ku energjia diellore është edhe më e kufizuar.

Një thirrje për qeverisje

Shtetet e Bashkuara kanë mundësinë të udhëheqin jo vetëm në teknologji, por edhe në qeverisje. Nëse angazhohen të ndajnë planet e tyre publikisht, duke ndjekur Nenin IX të Traktatit të Hapësirës së Jashtme dhe duke konfirmuar angazhimin për përdorim paqësor dhe pjesëmarrje ndërkombëtare, ata do të nxisin edhe vendet e tjera të bëjnë të njëjtën gjë.

E ardhmja e Hënës nuk do të përcaktohet nga kush mbjell më shumë flamuj. Do të përcaktohet nga kush ndërton çfarë dhe si. Energia bërthamore mund të jetë thelbësore për këtë të ardhme. Ndërtimi në mënyrë transparente dhe në përputhje me udhëzimet ndërkombëtare do t'u lejonte vendeve të realizojnë këtë të ardhme me më shumë siguri.

Një reaktor në Hënë nuk është një kërkesë territoriale ose një deklaratë lufte. Por është infrastrukturë. Dhe infrastruktura do të jetë mënyra se si vendet do të tregojnë fuqinë e tyre — të gjitha llojet — në epokën e ardhshme të eksplorimit hapësinor.