Nike Këmbënguli Për Rritjen e Shpifjeve Rreth Represionit në Kamboxhi. Ajo Zgjeroi Pavarësisht Këtë Fuqinë e Faturave

nga Rob Davis

ProPublica është një redaksi jofitimprurëse që heton abuzimet me pushtetin. Abonohuni në Dispatches, një buletin që thekson veprimet e gabuara në gjithë vendin, për të marrë historitë tona në kutinë tuaj postare çdo javë.

Kur policia përdori shkopinj elektrikë për të goditur punëtorët e veshjeve që kërkonin një rritje mujore prej 14 dollarësh nga një fabrikë Nike në Kamboxhi në vitin 2013, duke çuar raportohet që një grua shtatzënë të humbiste shtatzaninë, Nike tha se ishte “shumë e shqetësuar.”

Vitin e ardhshëm, kur policia kamboxhi hapi zjarr dhe vrau katër punëtorë të veshjeve gjatë demonstratave të gjera për paga të ulëta, Nike dhe markat e tjera dërguan një letër qeverisë duke shprehur “shqetësim të madh.”

Në vitin 2018, pasi qeveria kufizoi të drejtat e sindikatave, Nike dhe markat e tjera përsëri protestuan, kësaj radhe në një takim me zyrtarë qeveritarë. Një përfaqësues i industrisë përshkroi kompanitë në një njoftim lajmesh si “më të shqetësuar gjithnjë e më shumë.”

Një vit më vonë, një letër tjetër: “Jemi të shqetësuar.”

Pavarësisht nuancave të ndryshme të shqetësimit të korporatave, Kamboxhia vazhdoi të zbret më thellë në drejtësi autoritare, dhe madhësia e fuqisë punëtore të kontratës së Nike aty vazhdoi të rritej.

Ndërsa Nike ka zvogëluar ndikimin e saj në Kinë, prezenca e saj në Kamboxhi është rritur, nga rreth 16,000 punëtorë në fabrikë në maj 2013, në gati 35,000 në 2019, në më shumë se 57,000 deri në mars. Sot, Kamboxhia është furnizuesi i tretë më i madh i veshjeve sportive përtej këpucëve për këtë gjigant të veshjeve sportive, pothuajse duke kaluar prodhimin e saj të rrobave në Kinë.

Marka të tjera perëndimore kanë vazhduar gjithashtu zgjerimin në Kamboxhi. Eksportet e rrobave të vendit janë rritur nga 4.9 miliardë dollarë në 2013 në 9.3 miliardë dollarë në 2022, sipas të dhënave të Bankës Botërore.

Gjatë rrugës, udhëheqësit e punës janë burgosur; politikanë kundërshtarë janë dëbuar në mërgim dhe janë arrestuar ose vrarë; gazetarë janë burgosur dhe vrarë; dhe media të pavarura janë mbyllur nga qeveria.

Punonjësit e Sabrina Manufacturing mblidhen në kryesinë e sindikatës së tyre në Phnom Penh ndërsa protestojnë për paga më të larta në furnizuesin e Nike në vitin 2013. (Damir Sagolj/Reuters)

Kufizimet mbi sindikatat dhe lirinë e shprehjes janë në tension me kodin e sjelljes së Nike, i cili njoh të drejtat e punëtorëve për t’u bashkuar në sindikata dhe për të marrë pjesë në aktivitete sindikale pa ndërhyrje. Në vendet që kufizojnë të drejtat e sindikatave, Nike thotë se fabrikat duhet të kenë një proces efektiv ankesash që lejon punonjësit të shprehin shqetësimet mbi kushtet e punës pa frikë nga hakmarrja.

Rritja e vazhdueshme e Nike në Kamboxhi thekson nivelin e shtypjes politike dhe të punës që kompania është e gatshme të tolerojë në vendet që ofrojnë punë të lirë — pavarësisht letrave të shqetësimit.

“Shumë marka kanë nënshkruar letra për vite me radhë si zëvendësim për presion të vërtetë, ndryshim të vërtetë,” tha Jason Judd, drejtor ekzekutiv i Institutit Global të Punës së Universitetit Cornell.

Markat që rritin porositë e tyre nga Kamboxhia ndërsa shprehin shqetësime për të drejtat e punës janë “sigurisht mesazhe të përziera,” tha Judd. “Dhe një mesazh, urdhri i blerjes, ka shumë më shumë peshë sesa tjetri. Derisa ato të mos jenë kërcënuar në mënyrë të besueshme, qeveria nuk ka arsye të veprojë.”

Khun Tharo, menaxher i programit në Qendrën për Aleancën e Punës dhe të Drejtave të Njeriut, u përball me sulme vitin e kaluar pasi organizata e tij publikoi një raport që identifikonte boshllëqe në mbikëqyrjen e fabrikës. Qeveria filloi të auditonte grupin e ndihmës ligjore; Khun u përball me një ankesë penale që ai tha se avokati i tij nuk kishte mundur ta shihte.

Khun Tharo (Sarahbeth Maney/ProPublica)

Khun i thahet ProPublica se markat shpesh flasin për të drejtat e punëtorëve për shkak të nxitjes nga grupet e shoqërisë civile ose zemërimit të shprehur nga partnerët tregtarë.

Për Nike dhe markat e tjera, “bëhet fjalë për mbrojtjen e tregut të tyre dhe aksesit dhe gjithashtu besueshmërisë. Këto janë të gjitha,” tha Khun. Pa presion mbi markat për të ndërmarrë veprime, ai tha, “ato nuk do ta bëjnë. Do të fillojnë thjesht ta injorojnë atë.”

Nike nuk u përgjigj drejtpërdrejt pyetjeve të shkruara nga ProPublica rreth zgjerimit të saj në Kamboxhi gjatë periudhës së shtimit të shtypjes politike në vend. Në vend të kësaj, ajo tha në një deklaratë: “Ne vazhdojmë të angazhohemi me furnizuesit, organizatat e industrisë dhe palët e tjera globale për të zhvilluar qasje të gjerë për të ndihmuar në zbutjen e ndikimeve afatgjata.”

Të drejtat e punës janë të brishta në Kamboxhi. Departamenti i Shtetit të SHBA-së tha në një raport për të drejtat e njeriut të vitit 2023 se “këzë të konsiderueshme dhe sistematike në kufizimin e lirisë së shoqërimit të punëtorëve” ekzistojnë në Kamboxhi dhe se qeveria “nuk arriti të zbatojë efektivisht ligjet që mbrojnë të drejtat e sindikatave dhe të punës.” Human Rights Watch tha në një raport të vitit 2022 se shtypja e qeverisë ndaj sindikatave të pavarura kishte intensifikuar vetëm pas fillimit të pandemisë COVID-19.

ish-komandanti i batalionit Khmer Rouge Hun Sen udhëhoqi Kamboxhin nga viti 1985 deri në dorëzimin e kontrollit tek djali i tij, Hun Manet, në vitin 2023. Hun Sen ishte i papërmbajtshëm në shkarkimet e tij publike të kërcënimeve nga Perëndimi për sulmin e tij ndaj të drejtave të punës dhe shoqërisë civile, tha Carlyle Thayer, profesor i politikës në Universitetin e New South Wales, Canberra të Australisë. Këto kërcënime përfshinin paralajmërime nga Evropa, ligjvënës të SHBA-së dhe markat ndërkombëtare të veshjeve.

Qeveria kamboxhiane u dorëzua paksa për të shmangur forcën e plotë të sanksioneve ekonomike, tha Thayer.

Ai iu referua një episodi ku Komisioni Evropian kërcënoi të mbyllte përjashtimet tarifore për eksportet kamboxhiane për shkak të shqetësimeve për të drejtat e njeriut dhe abuzimet me punën. Hun Sen udhëzoi gjykatat e vendit të vendosin shpejt rastet në pritje kundër zyrtarëve të sindikatës, tha Thayer, duke çuar në dënime të pezulluara për disa dhe heqje të akuzave për të tjerë. Në vend që të ndiqte kërcënimin e saj, Komisioni Evropian imponoi një set të kufizimeve tregtare të shkurtuara.

Markat, duke përfshirë Nike, kanë pasur ndikim të caktuar. Pas vrasjes së punëtorëve gjatë protestave për paga më të larta në vitin 2014, markat mbështetën rritjen e pagës minimale. Qeveria kambodžiane në fund të fundit vendosi një proces për negociata vjetore për rritjen e pagave.

Një zëdhënës i Ministrisë së Punës dhe Trajnimit Profesional të Kambodzhës tha se incidentet që çuan markat e huaja të shpreheshin në shqetësim me qeverinë ishin “të vjetra,” mashtruese dhe kishin qenë të politizuara. Zëdhënësi nuk u përgjigj në pyetje të mëvonshme pasi një reporter vuri re se incidenti më i fundit ndodhi brenda vitit të kaluar.

Ken Loo, një zëdhënës i shoqatës tregtare të industrisë së veshjeve kambodžiane, tha se mijëra sindikata janë të regjistruara në vend. “Unë nuk jam dakord me supozimin tuaj se ka një mjedis represiv këtu në Kamboxhi,” tha ai. “Incidentet individuale nuk përbëjnë të gjithë tregimin.”

Shumica e sindikatave të Kamboxhis janë grupe të lidhura me qeverinë që Human Rights Watch i ka quajtur “sindikata instant noodles” sepse ato marrin më pak kohë për t’u bërë sesa një filxhan me noodles. Sindikatat e pavarura janë përballur gjatë kohës me sulme, sipas vëzhguesve amerikanë, evropianë dhe të tjerë të të drejtave të punëtorëve.

Yang Sophorn, kryetarja e Aleancës së Pavarur të Sindikatave të Tregtisë së Kamboxhis, u kërcënua në një letër të korrikut të vitit 2020 nga ministria e punës së vendit pasi u bashkua me punëtorët që protestuan jashtë një fabrike veshjesh, Violet Apparel. Fabrika u mbyll papritur gjatë pandemisë.

Ish-supplieri i Nike vazhdoi të ishte subjekt i një mosmarrëveshjeje të gjatë midis avokatëve të punës dhe Nike mbi pagat që punëtorët thanë se ende u detyroheshin. Ramatex, kompania mëmë e Violet Apparel, nuk u përgjigj në kërkesën e ProPublica për koment. Nike ka thënë publikisht se nuk ka gjetur asnjë provë për të mbështetur akuzat.

Udhëheqësi i sindikatës kishte marrë tashmë një dënim penal të pezulluar. Qeveria tha se ajo nxiti protesta për paga, të cilat ndodhën në vitet 2013 dhe 2014. Ajo dënim u anullua përfundimisht në atë që Human Rights Watch tha se ishte një përpjekje për të qetësuar zyrtarët evropianë që kërcënonin hyrjen e Kamboxhias në treg.

Yang i tha ProPublica se nuk ishte e frikësuar nga kërcënimet e qeverisë kamboxhiane kundër saj dhe sindikatës së saj. “Nëse ata ende duan ta shuhin atë,” tha ajo për sindikatën, “le të jetë.”

Yang tha se mirëpret investimet nga Nike dhe markat e tjera sepse ato sigurojnë më shumë vende pune për njerëzit në vendin e saj. Por ajo tha se punëtorët kanë nevojë për paga të mira, të drejtën për të tubuar dhe mbrojtje kur fabrikat mbyllen pa u paguar atyre. “Nëse ata vijnë vetëm për të shfrytëzuar punëtorët tanë, unë nuk i dua,” tha ajo.

Nike është krenar për historinë e rimëkëmbjes së saj që nga koha kur bashkëthemeluesi Phil Knight pranoi në vitin 1998 se produktet e saj kishin bërë “shoqëruar me paga skllavërore, orare të detyruara shtesë dhe abuzime arbitrare.”

Një ish-ekzekutiv i lartë i Nike, i cili kërkoi të mbetej anonim për të folur lirshëm për ish-punëdhënësin e tij, tha se kompania kishte zgjeruar aktivitetin në Kamboxhi për të ndihmuar në diversifikimin e zinxhirit të saj të furnizimit. Ekzekutivi tha se prezenca e Nike dhe markave të tjera kishte përfituar punëtorët në Kamboxhi dhe vende të tjera ku ajo prodhon.

“Nike ka deklaruar qartë se rregulli i së drejtës dhe respekti për të drejtat e punës janë faktorë të rëndësishëm në vendimmarrjen e kompanisë për vendndodhjen e porosive,” tha ekzekutivi.

Por, personi tha, “A janë gjërat të papërfunduara, dhe a ka shumë gabime? Absolutisht. A jemi të shqetësuar kur Vietnami ose Kamboxhia bëjnë hapa pas? Sigurisht.”

Pas vitit të kaluar kur Nike bëri shkurtime kostoje prej 2 miliardë dollarësh që u fokusua në mënyrë disproporcionale te stafi i saj i qëndrueshmërisë, duke përfshirë njerëzit që punonin në mbikëqyrjen e fabrikave të huaja, ish-ekzekutivi tha se ata u shqetësuan se shkurtime e Nike kishte ndikuar në aftësinë e kompanisë për të angazhuar me palët e saj të interesuara në vendet ku operojnë fabrikat e saj.

Nike ishte e heshtur vitin e kaluar kur autoritetet kambodžiane ndërmorën masa ndaj Qendrës për Aleancën e Punës dhe të Drejtave të Njeriut, grupi i ndihmës ligjore. Qeveria lançoi atë që u përshkrua si një “audit kombëtar sigurie” i organizatës, e njohur gjithashtu si CENTRAL, pasi raportoi mbi mangësitë në mbikëqyrje nga një inspektor i fabrikës i mbështetur nga Kombet e Bashkuara.

Dy grupe të industrisë, njëri prej të cilëve përfshin Nike si pjesëmarrës, shkruan qeverisë më 12 korrik duke thënë se kishin “shqetësime serioze” se qëllimi i vetëm i auditimit ishte hakmarrje, duke e dënuar atë “me tonin më të fuqishëm të mundshëm.”

Nëntëmbëdhjetë kompani të mëdha të veshjeve — nga Adidas te VF Corp., pronari i markës North Face — u përgjigjën më 10 shtator me një letër të përbashkët duke protestuar kundër sulmit të Kambodžës ndaj grupit, duke thënë gjithashtu se kishin “shqetësime serioze.” Nike nuk nënshkroi atë letër.

“Një shoqëri civile e gjallë, e garantuar pjesërisht nga liria e shprehjes, është një pjesë kyçe e asaj që bën Kambodžën një partner të rëndësishëm për industrinë e veshjeve dhe këpucëve,” thanë kompanitë.

Nike nuk shpjegoi pse nuk ishte nënshkruese kur u pyet nga ProPublica.

Bryony Lau, nënkryetare e drejtorisë së Azisë për Human Rights Watch, tha se me përkeqësimin e qëndrueshëm të të drejtave të punëtorëve në Kamboxhi dhe me shkurtime të ndihmës së jashtme nga Presidenti Donald Trump, kompanitë perëndimore të veshjeve kanë një detyrim për të folur në Kamboxhi.

“Nike dhe markat e tjera që burojnë nga Kamboxhi kanë interes që organizata si CENTRAL të vazhdojnë të ekzistojnë dhe të mund të flasin për çështjet e të drejtave të punës,” tha Lau.

Khun, punonjësi i CENTRAL, tha se e njihte punonjësen e Nike që përqendrohej në përgjegjshmërinë shoqërore korporative në Kamboxhi, por tha se ajo kishte lënë kompaninë brenda vitit të fundit. Khun tha se nuk dinte nëse dikush e kishte zëvendësuar atë. (Ajo nuk u përgjigj ProPublica-s, dhe Nike nuk u përgjigj për pyetjet rreth largimit të saj.)

KORRINA këtë vit u përball me një problem të ri qeveritar. Kur Trump filloi të shkëpuste Agjencinë e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar në janar, KORRINA dhe dy grupe të tjera morën njoftim se po humbnin 1.5 milionë dollarë financim të premtuar për një projekt që synonte të dokumentonte shkeljet e të drejtave të njeriut dhe të kundërshtonte shtypjen e Kamboxhisë.

Më pak se dy muaj më vonë, administrata Trump përpiqej të shkatërronte Voice of America dhe Radio Free Asia, disa nga burimet e vetme të lajmeve në gjuhën amtare të Kamboxhisë që raportonin për kthesën autoritare të vendit. Ish-Kryeministri Hun Sen vlerësoi “gurin e guximit” të Trumpit, duke postuar një foto nga viti 2017 të dy burrave që shtrëngonin duart dhe buzëqeshnin.

Trump po jepte një shenjë të gishtit të madh.

Pas përpjekjes së Donald Trump në vitin 2025 për të shkatërruar agjencitë që financoheshin nga qeveria që publikonin lajme rreth shtypjes politike të Kamboxhisë, Hun Sen, udhëheqësi i gjatë i Kamboxhisë, ndau fotografi të tij duke takuar presidentin amerikan në vitin 2017. (Screenshot nga ProPublica)

Keat Soriththeavy dhe Ouch Sony kontribuuan me raportim dhe përkthim.