Një brez në lëvizje: si po rivendoset largimi i trurit në Ballkanin Perëndimor

‘[Y]oung people continue to seek their happiness beyond the borders of their homeland’

Fillimisht publikuar në Global Voices

Poster for braindrain.org.mk, një iniciativë e vitit 2001 që dokumenton largimin e trurit në Maqedoninë e Veriut. Foto nga Global Voices, e përdorur nën një licencë CC BY.

Kjo artikull nga Antonija Janevska dhe Kristina Radović u publikua për herë të parë nga Reporting Diversity Network (RDN) më 29 prill 2025. Një version i redaktuar po ripublikohet në Global Voices nën një marrëveshje partneriteti të përmbajtjes me Innovative Media.

“Motivimi im kryesor për të shkuar të studioj jashtë vendit ishte dëshira për ndryshim, në kuptimin që dëshiroja të përjetoja të jetuarit diku jashtë në moshën dyzetëvjeçare,” thotë një student malazez që studion aktualisht në Slloveni. Largimi i të rinjve nga emigracioni nuk është vetëm një problem i Malit të Zi, ka shumë studentë nga vende të tjera të Ballkanit me një histori të ngjashme.

Kristijan nga Maqedonia e Veriut po studion inxhinieri mekanike në Lubjanë. Universiteti ku ai ndjek është ndër më të mirët në Evropën Lindore për fushën e tij të studimit; është gjithashtu më ekonomik. Ai gjithashtu kursen para duke jetuar me disa shokë banimi, pasi nuk kishte arritur të sigurojë një vend në konviktet studentore.

“Një ditë tipike për mua fillon me shkuarjen në mësime,” shpjegon Kristijan. “Ndërkohë, zakonisht kemi dy pushime. Më pas, kemi ushtrime dëgjimore ose ushtrime laboratorike. Ushtrimet dëgjimore janë shumë të ngjashme me klasat që ndjekim, por ato fokusohen në detyra dhe probleme matematike dhe fizike. Ushtrimet laboratorike janë të ndryshme në varësi të lëndës, por gjithmonë jemi të ndarë në grupe më të vogla […] zakonisht katër deri në tetë. Kjo është koha kur punojmë në projekte, marrim nota, dhe fitojmë njohuri praktike mbi konceptet teorike që kemi studiuar. Në fund të ditës, rishikoj në bibliotekë dhe marr pjesë në programet sportive të ofruara nga universiteti.”

Shumica e të rinjve ballkanikë vendosin të largohen nga vendet e tyre për shkak të kushteve të dobëta sociale, të jetesës dhe ekonomike. Studimi i Viti 2024 për Studimin e të Rinjve nga Evropa Juglindore të Fondacionit Friedrich Ebert tregon se në Mal të Zi, një e pesta e të rinjve ka shprehur dëshirën për të ikur.

“Të rinjtë po largohen vazhdimisht nga Mali i Zi. Shkaqet e këtij fenomeni duhet kërkuar në ambientin ekonomik dhe politik të pasigurt, i cili ofron tokë pjellore për vazhdimin e praktikave joevropiane, si punësimi në bazë të partisë dhe nepotizmit, korrupsioni, mungesa e ligjit, media të kapura, dhe mbështetje e pamjaftueshme për të rinjtë, ose mbështetje vetëm deklarative që nuk pasqyron qëndrimin e vërtetë të vendimmarrësve,” thotë David Vukićević, kryetar i Rrjetit për Aktivizmin Rinor të Malit të Zi (MOACG), për Media Inovative (IM).

Shtetet e Bashkuara mbeten një nga destinacionet më të dëshiruara për të rinjtë nga Ballkani Perëndimor; megjithatë, në vitin 2024, më shumë se një e treta e aplikimeve për vizë amerikane në Kosovë, Mal të Zi dhe Shqipëri ishin të pasuksesshme. Në Maqedoninë e Veriut, shkalla e refuzimit ishte 28 për qind.

Disa vendosin të qëndrojnë në Evropë

Josifi, një maqedonas 21-vjeçar që studion Shkencat e Kompjuterit në Universitetin e Bristol, kalon shumicën e kohës ose në klasë, ose duke këshilluar me profesorët e tij për projekte dhe nota. Klasat përbëhen nga prezantime dhe punë praktike, ndërsa materialet e studimit – kur nuk janë në formë elektronike – mund t’i gjeni në bibliotekë.

Edhe pse po shijon kohën e tij në Mbretërinë e Bashkuar dhe mbetet mirënjohës për bursën e Ministrisë së Arsimit që i dha mundësinë, Josifi pranon se ndjen “një lidhje më të thellë” me vendin e tij të lindjes: “Edhe këtu, shoqërohem me maqedonas.”

Vlera e bursës Josif kërkon që studenti të pranohet në një nga 100 universitetet më të mira në Lista e Shangait, e cila rendit institucionet e arsimit të lartë globale bazuar në – ndër të tjera – numrin e artikujve shkencorë të publikuar në revista ndërkombëtare, dhe numrin e fituesve të çmimit Nobel që kanë prodhuar. Edhe pse asnjë nga universitetet e Maqedonisë së Veriut nuk është përfshirë në Listën e Shangait në vitet e fundit, vendi ofron bursa që mbulojnë shumicën e shpenzimeve të studentëve me kuptimin që pas diplomimit, përfituesit duhet të kthehen në vend për të punuar për disa vjet.

Josif thotë se e vetmja arsye për të kthyer në Maqedoninë e Veriut është për shkak të familjes dhe miqve të tij; sa i përket karrierës, ai e gjen shumë më tërheqëse mundësitë jashtë vendit. Megjithatë, shpreson që njohuritë dhe përvoja që do të fitojë në Mbretërinë e Bashkuar do të tërheqin një pagë të mjaftueshme në vend.

Në dekadën e fundit, një numër në rritje i studentëve maqedonas kanë kërkuar mundësi arsimore përtej kufijve të vendit. Përballë sfidave për të përmbushur aspiratat e tyre akademike, shumë janë tërhequr nga institucionet jashtë vendit, ku presin kurikula më të avancuara, ambiente moderne dhe perspektiva më të mëdha profesionale. Është një trend që pasqyron çështje më të thella, probleme sistemike brenda sistemit të arsimit të lartë në Maqedoninë e Veriut. Ndërsa numri i studentëve që largohen nga vendi vazhdon të rritet, kjo ngre pyetje të thella rreth kapaciteteve të institucioneve të arsimit të lartë për të mbajtur talentin e ri dhe ndërmjetësuar një mjedis të favorshëm për inovacion dhe përparim.

Sipas një studimi të Fondacionit Westminster për Demokracinë, Maqedonia e Veriut investon midis 116 dhe 433 milionë euro në vit në arsimimin dhe trajnimet e të rinjve, të cilët pastaj largohen nga vendi. Gjatë 30 viteve të fundit, ka pasur një ulje prej dhjetë përqind të popullsisë së vendit për shkak të emigracionit të konsiderueshëm të studentëve shumë të aftë.

Asnjë vend pune për të rinjtë

Megjithëse nuk ka statistika zyrtare mbi sa malazezë jetojnë jashtë vendit, të dhënat nga Shoqëria e Statistikanëve dhe Demografëve (DSDCG) tregon se në datën e regjistrimit në 2023, rreth një e treta e qytetarëve të Malit të Zi, ose 213,478 persona, jetonin jashtë vendit.

Gordana Radojević nga DSDCG shpjegon, “Edhe pse të dhënat u mblodhën për 44,017 persona në regjistrim, kjo përbën vetëm 20 përqind të diasporës së vlerësuar, ndërsa 80 përqind, ose 169,461 persona, nuk u përfshinë sepse në kohën e regjistrimit, ata nuk kishin anëtarë të familjes të pranishëm në Mal të Zi që mund të jepte informacione në emër të tyre.”

Regjistrimi i popullsisë është aktualisht burimi i vetëm i të dhënave mbi të rinjtë që studiojnë jashtë vendit. Sipas sondazhit më të fundit, 8,230 qytetarë të Malit të Zi jetojnë jashtë për arsye arsimore, prej të cilëve 43 përqind – ose 3,607 persona – studiojnë në Serbi. Vukićević i MOACG sugjeron që të dhënat tregojnë se Mali i Zi mungon një politikë e duhur pro-nataliste, kështu që “të rinjtë vazhdojnë të kërkojnë lumturinë e tyre përtej kufijve të vendit të tyre.”

Duke vënë re se faktorë si cilësia e jetës, suksesi akademik, mundësitë për përmirësim, punësimi dhe avancimi, si dhe pavarësia ekonomike janë determinantë kyç që formësojnë qëndrimet e të rinjve, Vukićević i thotë IM-së:

Hyrja në tregun e punës është disi më e lehtë për të rinjtë për shkak të deficitit të fuqisë punëtore të përshtatshme dhe rritjes së pagës minimale neto. Megjithatë, për shkak të rritjes së vazhdueshme të çmimeve, ky efekt po dobësohet gradualisht, edhe pse ende është i pranishëm. Në të njëjtën kohë, pritshmëria është që performanca e punës të përputhet me nivelet aktuale të pagës, por sistemi arsimor nuk ka përgatitur në mënyrë të duhur ata që sapo kanë hyrë në tregun e punës për kushte të tilla.

Ndërsa Vukićević pranon përpjekjet e vazhdueshme të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Inovacionit të vendit dhe Ministrisë së Sportit dhe Rinisë për përmirësimin e pozicionit të të rinjve, ai gjithashtu vëren se pa mbështetje të duhur nga Ministria e Financave, do të ishte e vështirë të arriheshin rezultate konkrete.

Të dhënat nga Banka Botërore tregojnë se vetëm në dekadën e fundit, më shumë se 2.5 milionë njerëz kanë lënë Ballkanin Perëndimor në kërkim të kushteve më të mira të jetesës në Evropën Perëndimore, duke treguar një trend rajonal.

IT dhe inxhinieri

Një nga sfidat kryesore të migracionit është largimi i të rinjve shumë të arsimuar – ekspertë në fusha të lidhura me STEM-et si teknologjia e informacionit, inxhinieria dhe mjekësia. Ndërsa gjysma e dytë e shekullit të kaluar, kur exodi kryesisht ishte i përbërë nga fuqia punëtore e pakualifikuar, shumë prej atyre që po largohen tani janë shumë të arsimuar.

Programet STEM shpesh shihen si më fitimprurëse dhe më të rëndësishme se arte – kështu që ndërsa Maqedonia e Veriut ka një histori të pasur kulturore, programet e arteve të vendit luftojnë për të ofruar mundësi tërheqëse, duke bërë që studentët e disiplinave kreative të kërkojnë mundësi arsimore jashtë vendit.

Ilustrim: Fisnik Xhelili/Portalb.mk, përdorur me leje.

Ivana, një studente e filmit dhe fotografisë në Kolegjun Ithaca në Nju Jork, thotë se ndërsa SHBA ofron më shumë mundësi në formën e rrjetëzimit, festivalet e filmit, prodhimet dhe botimet, ajo dëshiron të bëjë të njëjtën gjë edhe në vend: “Kam dashur gjithmonë të kontribuoj në një mënyrë ose tjetër në zhvillimin e kulturës dhe artit maqedonas, dhe në promovimin e tij në mbarë botën.”

Universitetet e dixhitalizuara

Studentët e intervistuar për këtë artikull, të cilët studiojnë jashtë vendit, ndanë përvoja të ndryshme nga ata që po marrin diplomën në Maqedoninë e Veriut, ku nevojat si tekstet digjitale janë ende një koncept i huaj.

Në vitin 2023, një studim nga Forumi për Ndryshimin Arsimor dhe Fondi Evropian për Demokraci gjeti se digjitalizimi në universitetet publike të Maqedonisë së Veriut është shumë i pazhvilluar. Pavarësisht rritjes së përdorimit të teknologjisë në arsimin botëror, shumë nga institucionet e treta të vendit ende mbështeten në metoda tradicionale mësimore dhe të mësuarit – duke përfshirë përdorimin e teksteve fizike dhe regjistrimin në mënyrë fizike, ligjëratat dhe konsultimet. Edhe pse ekziston një sistem vlerësimi online, përdorimi i indeksëve të letrës – përkundrejt burimeve online – është gjithashtu i zakonshëm.

Ky studim tregon një hendek të rëndësishëm në digjitalizimin në universitetet shtetërore, të cilat duhet të përmirësojnë infrastrukturën, burimet dhe trajnimin për të mbështetur digjitalizimin – sidomos duke qenë se buxheti i alokuar për këtë mbetet relativisht i ulët.

Ndërsa Zyra e Statistikave të Maqedonisë së Veriut nuk mbajti shifra për sa qytetarë studiojnë jashtë vendit, ajo konfirmoi se aktualisht janë 400 bursistë që studiojnë në disa nga 100 universitetet më të mira ndërkombëtare.

“Fatkeqësisht, Ministria e Punëve të Brendshme nuk ka të dhëna të sakta mbi numrin e qytetarëve të emigrantë ose arsyet e largimit të tyre, pasi ata që largohen nga Mali i Zi nuk regjistrojnë rezidencën e tyre [që] e bën të vështirë vlerësimin e përgjithshëm të shkallës së migrimit,” shpjegon demografi Miroslav Doderović. “Prandaj, monitorimi sistematik i migrimit është hapi i parë dhe më i rëndësishëm, sidomos duke pasur parasysh që, sipas kërkimeve mbi të rinjtë, kemi një 50 përqind stabil të të rinjve që dëshirojnë të largohen nga Mali i Zi.”

Ky emigrim i vazhdueshëm, kryesisht i të rinjve, konfirmohet nga të dhënat zyrtare nga Byroja e Statistikave të Shtetit (Monstat), sipas së cilës Mali i Zi kishte 615,035 banorë në regjistrimin e vitit 1991. Në vitin 2023, vetëm 32 vjet më vonë, kishte vetëm disa mijëra më shumë – 623,633, duke përfshirë mbi 90,000 shtetas të huaj. Një nga destinacionet kryesore të migracionit është Gjermania, ku janë 10,413 shtetas të Malit të Zi.

Pse të largohem?

Aeroporti Ndërkombëtar i Shkupit. Foto nga Portalb.mk, përdorur me leje.

Rritja e efikasitetit të programeve aktive të tregut të punës – me theks në integrimin e individëve të papunë të gjatë dhe të rinjve – mund të ndikojë në faktorët e shtytjes dhe tërheqjes së migrimit.

“Papuna afatgjatë është një nga sfidat kryesore në Mal të Zi,” thotë Doderović. Pavarësisht nga trendet pozitive në tregun e punës, papunësia afatgjatë ishte 72 përqind në vitin 2023, krahasuar me papunësinë totale. Në vitin 2019, niveli i papunësisë afatgjatë të vendit ishte rreth 12 përqind. Doderović shton se grupi më i madh ndër ata që janë të papunë për një kohë të gjatë janë ata që kërkojnë punë për herë të parë – “shumica prej tyre janë të diplomuar së fundmi.”

Disa që largohen nga Mali i Zi përmendin ekonominë si arsye për emigrim; të tjerë janë anketuar nga Monstat dhe thonë se kanë shkuar jashtë shtetit për arsye familjare ose arsimore.

Sipas Monstat, numri më i madh i individëve të regjistruar që punojnë ose studiojnë jashtë vendit vjen nga Podgorica, me 6,384 persona.

Megjithatë, Doderović beson se për të kuptuar më mirë çështjen e migracionit – “sidomos strukturën e popullsisë që po largohet nga Mali i Zi” – kërkohet hulumtim i detajuar në mënyrë që politikanët të mund të “qëllojnë më qartë problemet kryesore dhe të propozojnë programe për të mbajtur dhe tërhequr popullsinë.”

Emigrimi i të rinjve nga Ballkani, veçanërisht nga Mali i Zi dhe Maqedonia e Veriut, është një trend që ka pasoja afatgjata për zhvillimin e rajonit. Pavarësisht nismave të shumta që synojnë të ndalojnë situatën – përmirësimin e sistemit arsimor, futjen e kushteve më të mira të punës, dhe krijimin e mundësive për të rinjtë – përpjekjet e përbashkëta në nivelin rajonal, kombëtar dhe ndërkombëtar janë të nevojshme për të inkurajuar të rinjtë të qëndrojnë dhe të kontribuojnë në të ardhmen e vendeve të tyre.