Një fjalor i gjallë dhe multimedia në gjuhën Nam Trik: Projekti i Lucy Tunubalá në Kolumbi

Gjetja e një vendi për gjuhën Misak në botën digjitale

Origjinalisht publikuar në Global Voices

Ilustrimi i dizajnuar nga Marco Martínez dhe ekipi Rising Voices, i përdorur me lejen e tyre.

Rising Voices (RV): Si preferoni t’i prezantoheni?

Lucy Elena Tunubalá Tombé (LETT): Jam Lucy Elena Tunubalá Tombé, grua Misak nga departamenti i Cauca-s. Kam lindur mes malërave të ftohta të rezidencës indigjene të Guambía-s dhe jam rritur rreth oxhakut, i rrethuar nga fjalët e gjyshërve të mi dhe urtësia natyrore.

Për komunitetin tim, nak chak, ose oxhaku, është qendra e jetës dhe arsimit, por gjithashtu prej andej më shtynën të njoh botë të tjera dhe kultura të ndryshme, deri sa të vendos të bëhem antropologe, gjë që më ka ndihmuar të dua më shumë kulturën time dhe të kuptoj kuptimin e gjuhës sonë përtej fjalëve.

Lucy Elena Tunubalá Tombé (LETT): Jam Lucy Elena Tunubalá Tombé, një grua Misak nga departamenti i Cauca-s. Kam lindur në malet e ftohta të rezidencës indigjene të Guambía-s dhe jam rritur rreth oxhakut, i rrethuar nga fjalët e gjyshërve të mi dhe urtësia e natyrës.

Për komunitetin tim, “nak chak,” ose oxhaku, është qendra e jetës dhe arsimit, por gjithashtu ishte prej andej që më frymëzoi të mësoj për botëra dhe kultura të tjera, madje duke u bërë antropolog, gjë që më ka ndihmuar të rritem në dashurinë time për kulturën time dhe të kuptoj kuptimin e gjuhës sonë përtej fjalëve.

Lucy Tunbalá në territorin e saj Misak. Fotografi: Daniel Velasco. Përdorur me leje.

RV: Çfarë dëshironi të ndani me botën rreth gjuhës dhe territorit tuaj?

LETT: Komuniteti im ka banuar këtë departament që nga kohërat para pushtimit spanjoll. Pavarësisht përpjekjes për shuarje, kujtesa jonë gojore, toponimet dhe kërkimet arkeologjike dëshmojnë ekzistencën tonë. Për shembull, emri i departamentit të Kauka është një fjalë nga gjuha nam trik, që një spanjoll do ta përkthente si “nënë e pyjeve”. Kjo do të thotë se shumë komunitete që banonin në atë që sot njihet si Lugina e Pubenzës, flisnin variante të një gjuhe që disa studiues e kanë quajtur nam trik ose guambiano, të cilën sot e klasifikojnë brenda familjes gjuhësore barbacoa.

Disa nga variantet ende mbeten të gjalla, si namui wam, e folur nga komuniteti i Guambías; nam trik i Totorós, e folur nga populli Totoroez ose kishuwam, i popullit Kisgó. Edhe pse nuk të gjitha kanë të njëjtin numër folësish, disa komunitete bëjnë përpjekje për t’i rivitalizuar ose forcuar ato. Ashtu si kultura është dinamike, edhe gjuhët janë shndërruar gjatë kalimit të brezave.

LETT: Komuniteti ynë ka jetuar në këtë provincë që para pushtimit spanjoll. Pavarësisht përpjekjeve për shfarosje, kujtimi ynë gojor, toponimet dhe kërkimi arkeologjik dëshmojnë ekzistencën tonë. Për shembull, emri i departamentit Kauka është një fjalë nga gjuha Nam Trik, e cila një spanjoll do ta thoshte se do të thotë “nënë e pyjeve.” Kjo do të thotë se shumë komunitete që banonin atë që tani njihet si Lumi i Pubenës flisnin variante të një gjuhe që disa studiues e quajtën Nam Trik ose Guambiano, e cila tani klasifikohet brenda familjes gjuhësore Barbacoa.

Disa nga këto variante janë ende të gjalla, për shembull, Namui Wam, i folur nga komuniteti Guambía; Nam Trik nga Totoró, i folur nga populli Totoroez; dhe Kishuwam, i folur nga populli Kisgó. Edhe pse nuk të gjithë kanë të njëjtin numër folësish, disa komunitete po bëjnë përpjekje për t’i rivitalizuar ose forcuar ato. Ashtu si kultura është dinamike, edhe gjuhët kanë ndryshuar gjatë brezave.

Zjarri dhe gjyshja ime. Fotografi nga Laura V Rengifo. Përdorur me leje.

RV: Çfarë ëndrrash keni për gjuhën tuaj në botën digjitale dhe jo digjitale?

LETT: Sa më shumë veprime të jetës së përditshme po digjitalizohen dhe përmes botës digjitale mund të shkurtosh distancat në fraksion sekondash dhe të kesh në dispozicion shumë informacion. Duke pasur parasysh që gjuhët indigjene janë minimizuar, diskriminuar dhe vlerësuar pak, mendoj se sjellja e tyre në botën digjitale kontribuon në pasurimin e njohurive në botë. Megjithatë, për këtë është edhe më e rëndësishme të krijohen veprime të vetëdijes dhe vlerës së përdorimit të gjuhëve tona të origjinës midis njerëzve që i flasin, duke kuptuar kështu se si çdo gjuhë tjetër në botë, mund ta përdorim për gjithçka në jetën tonë të përditshme.

LETT: Aktivitetet e përditshme po bëhen gjithnjë e më digjitale, dhe përmes botës digjitale, ne mund të ndërtojmë ura në një frymë të dytë dhe të aksesojmë sasi të mëdha informacioni. Duke pasur parasysh që gjuhët indigjene janë margjinalizuar, diskriminuar dhe vlerësuar shumë pak, besoj se sjellja e tyre në botën digjitale ndihmon në pasurimin e njohurive në mbarë botën. Megjithatë, për ta arritur këtë, është edhe më e rëndësishme të krijojmë vetëdijen dhe të vlerësojmë përdorimin e gjuhëve tona indigjene midis folësve të tyre, duke kuptuar kështu që, si çdo gjuhë tjetër në botë, mund t’i përdorim për gjithçka në jetën tonë të përditshme.

RV: A mund të ndani me ne për çfarë është projekti juaj në këtë Program Catalyst?

LETT: Bëhet fjalë për të ushqyer versionin digjital të fjalorit të gjallë dygjuhësh nam trik të Totoró — spanjisht, me hyrje të reja leksikore, të shoqëruara me shembuj ilustrues, me imazhe dhe skedarë audio. Ky fjalor është një mjet multimedia, bashkëpunues, me qasje publike dhe falas përmes pajisjeve mobile dhe kompjuterëve.

Ne do të mbledhim të dhënat gjatë takimeve të zhvilluara në rezidencën indigjene të Totoró, me folësit vendas që nuk janë të alfabetizuar në gjuhën e tyre amtare as në spanjisht. Prandaj, do të regjistrojmë të dhënat dhe do t’i përkthejmë ato nga ekipi ynë i punës që përbëhet nga profesoresha Marleny Angucho, e cila ka mbështetur proceset e rivitalizimit si pjesë e komunitetit; Geny Gonzales, e cila ka ndihmuar komunitetin në hulumtime të ndryshme mbi gjuhën; dhe unë, si folës dygjuhësh.

LETT: Qëllimi është të shtojmë hyrje të reja fjalorike në versionin digjital të fjalorit të gjallë dygjuhësh nam trik–spanjisht të Totoró, të shoqëruara me shembuj ilustrues, imazhe dhe skedarë audio. Ky fjalor është një mjet bashkëpunues multimedia, i aksesueshëm falas për publikun përmes pajisjeve mobile dhe kompjuterëve.

Ne do të mbledhim të dhënat gjatë takimeve të mbajtura në Rezidencën Indigjene të Totoró me folës vendas që janë analfabetë në gjuhën e tyre amtare ose në spanjisht. Prandaj, do të regjistrojmë të dhënat dhe do t’i përkthejmë ato me një ekip të përbërë nga Profesoresha Marleny Angucho, e cila ka mbështetur proceset e rivitalizimit si pjesë e komunitetit; Geny Gonzales, e cila ka ndihmuar komunitetin në projekte të ndryshme kërkimore mbi gjuhën; dhe unë, si folës dygjuhësh.

RV: Pse është e rëndësishme për ju të imagjinoni dhe të navigoni në proceset e përdorimit, forcimit, rivitalizimit dhe/ose promovimit të gjuhës suaj përmes mediave dhe veglave digjitale?

LETT: Ne, të rinjtë, jemi të kujdesshëm ndaj përparimit digjital dhe jemi të tërhequr për të mësuar përmes këtyre mjeteve dhe formateve. Prandaj, besoj se është e rëndësishme të gjejmë një vend për gjuhën tonë në botën digjitale që t'ia lejojë të mësohet nga njerëzit e interesuar dhe të dokumentojë njohuritë e atyre që e flasin dhe nuk e kanë transmetuar këtë njohuri për arsye të ndryshme.

LETT: Ne, të rinjtë, jemi të kujdesshëm ndaj përparimit digjital dhe jemi të tërhequr për të mësuar përmes këtyre mjeteve dhe formateve. Prandaj, besoj se është e rëndësishme të gjejmë një vend për gjuhën tonë në botën digjitale që t'ia lejojë të mësohet nga njerëzit e interesuar dhe të dokumentojë njohuritë e atyre që e flasin dhe nuk e kanë transmetuar këtë njohuri për arsye të ndryshme.

RV: Çfarë do të thoshe që të të emocionon të ndash këtë proces me folës të tjerë të gjuhës indigjene në Kolumbi?

LETT: Gjithmonë është emocionuese të mësohet nga përvojat dhe mendimet e të tjerëve, si të mësohen fjalë të reja ose të mësohet për komunitetet e tyre. Zbulimi i mënyrave të tjera për të parë dhe për të jetuar në botë është i rëndësishëm për të u rritur si individë dhe profesionistë.

LETT: Gjithmonë është emocionuese të mësohet nga përvojat dhe mendimet e të tjerëve, si të mësohen fjalë të reja ose të mësohet për komunitetet e tyre. Zbulimi i mënyrave të tjera për të parë dhe për të jetuar në botë është i rëndësishëm për të u rritur si individë dhe profesionistë.

RV: Çfarë dëshironi të thoni për folësit e tjerë të Nam Trik-ut rreth vazhdimit të foljes dhe forcimit të gjuhës së tyre?

LETT: Mayaelan matɵke. Namui wam mei, ñimun ik pɵrikwan aship putrapelan alɵntrap inchar, namui chi kɵpikwan untak tɵka matana tɵka kɵkun cha. Namui shur mera kusrenanikwan pesanamɵ, namui wam wan waminchip, misak isuikwan tɵka kɵp, wentɵsrɵ ɵsik kɵmikwai. Namui wam wan tɵka kuiknuk kutrimpe namui nu isuikpe patsɵmɵntrun. Unkua Unkua.