Njerëzit dhe kafshët mund të mendojnë logjikisht − por është e vështirë të testosh llojin e logjikës që ata përdorin

A mund të arsyetojë një majmun, një pigeon ose një peshk si një person? Është një pyetje që shkencëtarët e kanë testuar në mënyra gjithnjë e më kreative – dhe ajo që kemi zbuluar deri tani tregon një pamje më të komplikuar se sa mendonit.

Imagjinoni se po plotësoni një tabelë të March Madness. Ju dëgjoni që Ekipi A mposht Ekipin B, dhe Ekipi B mposht Ekipin C – kështu që supozoni se Ekipi A është ndoshta më i mirë se Ekipi C. Kjo është një lloj arsyetimi logjik i njohur si përfundimi transitiv. Është aq automatik saqë pothuajse nuk e vini re që po e bëni atë.

Duket se njerëzit nuk janë të vetmit që mund të bëjnë këto lloj hapash mendore. Në laboratorë në mbarë botën, studiuesit kanë testuar shumë kafshë, nga primatët te zogjtë dhe insektet, në detyra të dizajnuara për të hetuar përfundimin transitiv, dhe shumica i kalojnë ato me sukses të madh.

Si një shkencëtar i fokusuar në mësimin dhe sjelljen e kafshëve, unë punoj me pigeon për të kuptuar se si ata kuptojnë marrëdhëniet, modelet dhe rregullat. Me fjalë të tjera, unë studioj mendjet e kafshëve që kurrë nuk do të plotësojnë një tabelë të March Madness – por mund të mund të parashikojnë fituesin.

Testi i logjikës pa fjalë

Ideja bazë është e thjeshtë: Nëse një kafshë mëson se A është më e mirë se B, dhe B është më e mirë se C, a mund të kuptojë se A është më e mirë se C – edhe pse kurrë nuk e ka parë A dhe C së bashku?

Në laborator, studiuesit e testojnë këtë duke u dhënë kafshëve imazhe të çiftëzuara rastësisht, një çift në një kohë, dhe duke i shpërblyer ata me ushqim për zgjedhjen e atij të saktë. Për shembull, kafshët mësojnë se një foto e duarve (A) është e saktë kur është çiftëzuar me një klasë (B), një klasë (B) është e saktë kur është çiftëzuar me shkurre (C), shkurret (C) janë të saktë kur janë çiftëzuar me një autostradë (D), dhe një autostradë (D) është e saktë kur është çiftëzuar me një perëndim dielli (E). Ne nuk e dimë nëse ata “kuptojnë” çka është në imazh, dhe nuk është veçanërisht e rëndësishme për eksperimentin që ata ta bëjnë këtë.

Një shpjegim i mundshëm është se kafshët që mësojnë të gjitha detyrat krijojnë një renditje mendore të këtyre imazheve: A > B > C > D > E. Ne e testojmë këtë ide duke u dhënë atyre çiftë të rinj që nuk i kanë parë më parë, si klasë (B) kundrejt autostradës (D). Nëse ata zgjedhin vazhdimisht artikullin më të lartë në renditje, ata kanë nxjerrë një përfundim për renditjen bazë.

Çfarë është mbresëlënëse është sa shumë specie kanë sukses në këtë detyrë. Majmunët, minjtë, pijet – madje edhe peshq dhe wasps – kanë demonstruar të gjithën inferencën transitive në një formë ose tjetër.

Rrotullimi: Jo të gjitha detyrat janë të lehta

Por jo të gjitha llojet e arsyetimit vijnë aq lehtë. Ekziston një lloj tjetër rregulli i quajtur transitivitet që është i ndryshëm nga inferenca transitive, pavarësisht nga emri i ngjashëm. Në vend që të pyesë se cila figurë është më e mirë, transitiviteti është për ekuivalencën.

Në këtë detyrë, kafshët shihen me një grup prej tre figurash dhe kërkohet të zgjedhin atë që shkon me imazhin në mes. Për shembull, nëse shfaqet trekëndëshi i bardhë (A1), zgjedhja e katrorit të kuq (B1) fiton një shpërblim, ndërsa zgjedhja e katrorit blu (B2) nuk fiton. Më vonë, kur shfaqet katrori i kuq (B1), zgjedhja e kryqit të bardhë (C1) fiton një shpërblim ndërsa zgjedhja e rrethit të bardhë (C2) nuk. Tani vjen testi: trekëndëshi i bardhë (A1) shfaqet me kryqin e bardhë (C1) dhe rrethin e bardhë (C2) si zgjedhje. Nëse zgjedhin kryqin e bardhë (C1), atëherë kanë demonstruar transitivitetin.

Ndryshimi mund të duket i vogël, por speciet që kanë sukses në ato detyra të para të nxjerrjes së transitetit shpesh dështojnë në këtë detyrë. Në fakt, ato kanë tendencë ta trajtojnë trekëndëshin e bardhë dhe kryqin e bardhë si gjëra plotësisht të ndryshme, pavarësisht nga lidhja e tyre e përbashkët me katrorin e kuq. Në rishikimin tim të fundit të kërkimit duke përdorur të dy detyrat, unë konkludova se duhet të kërkohet më shumë provë për të përcaktuar nëse këto teste shkojnë në të njëjtën aftësi njohëse.

Dallime të vogla, pasoja të mëdha

Pse është e rëndësishme dallimi midis nxjerrjes së transitetit dhe transitetit? Në pamje të parë, ato mund të duken si dy versione të së njëjtës aftësi – arsyetim logjik. Por kur kafshët arrijnë sukses në njërën dhe kanë vështirësi në tjetrën, kjo ngrit një pyetje të rëndësishme: A po matjnë këto detyra të njëjtën lloj mendimi?

Dallimi i dukshëm midis dy detyrave nuk është vetëm një veçori e sjelljes së kafshëve. Studiuesit e psikologjisë përdorin këto detyra tek njerëzit për të nxjerrë përfundime rreth mënyrës se si njerëzit arsyetojnë.

Për shembull, supozoni se po përpiqeni të zgjidhni një qumësht të ri bajame. Ju e dini që Marka A është më kremore se Marka B, dhe shoku juaj ju tha se Marka C është edhe më ujore se Marka B. Bazuar në këtë, sepse ju pëlqen një qumësht më i trashë, mund të supozoni se Marka A është më e mirë se Marka C, një shembull i përfundimit transitive.

Por tani imagjinoni që dyqani i etiketoi si “përzierje barista” edhe Markën A edhe Markën C. Edhe pa i shijuar, mund t’i trajtoni si ekuivalente funksionalisht, sepse ata i përkasin të njëjtës kategori. Kjo është më shumë si transitiviteti, ku sendet grupohen bazuar në marrëdhënie të përbashkëta. Në këtë rast, “përzierje barista” sinjalizon që markat ndajnë cilësi të ngjashme.

Studiuesit shpesh trajtojnë këto lloje të arsyetimit si duke matur të njëjtën aftësi. Por nëse ata mbështeten në procese të ndryshme mendore, ato mund të mos jenë të shkëmbyeshme. Me fjalë të tjera, mënyra se si shkencëtarët bëjnë pyetjet e tyre mund të ndikojë në përgjigje – dhe kjo ka implikime të mëdha për mënyrën se si ata interpretojnë suksesin tek kafshët dhe tek njerëzit.

Kjo ndryshim mund të ndikojë në mënyrën se si studiuesit interpretojnë vendimmarrjen jo vetëm në laborator, por edhe në zgjedhjet e përditshme dhe në mjediset klinike. Detyra të tilla ndonjëherë përdoren në kërkime mbi autizmin, dëmtimin e trurit ose rënien e kognicionit të lidhur me moshën.

Nëse dy detyra duken të ngjashme në sipërfaqe, atëherë zgjedhja e gabuar mund të çojë në përfundime të pasakta rreth aftësive njohëse të dikujt. Prandaj, puna e vazhdueshme në laboratorin tim po eksploron nëse po aq dallim midis këtyre proceseve logjike është i vlefshëm edhe për njerëzit.

Ashtu siç një tabelë e March Madness nuk parashikon gjithmonë fituesin, një detyrë e arsyetimit nuk tregon gjithmonë se si dikush arriti në përgjigjen e duhur. Ky është enigma që studiuesit ende po punojnë – duke kuptuar nëse detyrat e ndryshme vërtet përdorin të njëjtën lloj mendimi ose thjesht duken sikur po bëjnë atë. Kjo është ajo që mban shkencëtarë si unë në laborator, duke bërë pyetje, duke kryer eksperimente dhe duke përpiqet të kuptojë se çfarë do të thotë vërtet të mendosh – pavarësisht se kush po mendon.