Çfarë është Straiti i Hormuzit dhe pse është kaq i rëndësishëm për transportin global?

Gjatë konfliktit të fundit midis Iranit dhe Izraelit, Irani kërcënoi të bllokonte Straitin e Hormuzit, një nga rrugët kryesore të transportit në botë.

A do të ishte e mundur kjo, dhe çfarë efekte do të kishte?

Straiti i Hormuzit është një pikë bllokuese në hyrje të Gjirit Persik. Ai përdoret për të transportuar rreth 20% të konsumit global ditor të naftës.

Irani kontrollon në mënyrë efektive këtë rrugë të rëndësishme të transportit sepse është një shtet bregdetar që kufizon këtë shtrirje të ngushtë ujore. Straiti është shumë i ngushtë për të shmangur navigimin në ujërat që Iranit i bëjnë kërkesë. Kjo ngre pyetje të vështira ligjore nëse është me të vërtetë e mundur për Iranin të bllokojë straitin, dhe çfarë mundësish kanë shtetet e tjera nëse kjo ndodh.

Kjo realitet gjeografik është shumë i vjetër, dhe kornizat ligjore që rregullojnë aktivitetin ndërkombëtar detar janë zhvilluar gjatë shekujve. Në qendër është lex mercatoria — “ligji i tregtarëve” — një trup ligjor tregtar ndërkombëtar që ka lindur organikisht nga praktikat e tregtarëve që operojnë në kufij të ndryshëm.

Brenda këtij kuadri më të gjerë është lex maritima, ose ligji i zakonshëm detar, i cili është zgjatur gjatë për të përballuar rreziqet e transportit detar në oqeane të mëdha.

Lex maritima rrjedh nga praktikat e përbashkëta të marinarëve dhe tregtarëve. Qëllimi i saj? Të menaxhojë natyrën e paparashikueshme të tregtisë detare që kërkon rregulla koherente dhe të qëndrueshme.

Një nga parimet më të qëndrueshme të kësaj tradite ligjore është ideja e mare liberum, ose “deti i lirë”, e cila u përcaktua nga juristi holandez Hugo Grotius në vitin 1609. Ai argumentoi se detet e mëdha duhet të mbeten të hapura për të gjithë për navigim paqësor dhe tregti. Kjo legjitimonte në mënyrë të përshtatshme ambicjet e fuqive koloniale evropiane, duke u dhënë atyre akses të pakufizuar në rrugët detare globale në një kohë kur kontrolli mbi tregtinë detare premtonte përfitime të mëdha ekonomike dhe strategjike.

Ndryshimet në kufijtë e ligjit detar

Një nga pyetjet më themelore në ligjin detar është: ku përfundon uji territorial i një vendi dhe fillon deti i hapur?

Pas Luftës së Dytë Botërore, një seri konferencash përfundoi në Konventën e Kombeve të Bashkuara për Ligjin e Detit (UNCLOS), ku kufiri i zakonshëm prej 3 miljeve nautike (5.56 km) të ujërave tokësore që vendet mund të pretendonin si të tyre u zgjat. Ky kufi i ngushtë ishte më shumë i bazuar në distancën historike të flotës – rregulli i “goditjes së topit me armë” – sesa në realitetet e sotme gjeopolitike ose mjedisore.

Në vitin 1959, Irani mori hapin e pazakontë të zgjerimit të ujërave tokësore në 12 milje nautike, pavarësisht se nuk ishte palë e UNCLOS. Dy dekada më vonë, pas Revolucionit Iranian të vitit 1979 dhe krizës së pengmarrjes së ambasadës amerikane, Uashingtoni u bë gjithnjë e më i shqetësuar për sigurinë e rrjedhjes së naftës nga Guri Persik. Këto shqetësime u intensifikuan gjatë Luftës Iran-Irak, sidomos kur Irani filloi të përdorte ishuj të vegjël në Strain e Hormuzit për të vendosur forca ushtarake dhe për të kërcënuar transportin tregtar.

UNCLOS dhe rregullat e reja të detit

Një nga kompromiset kryesore të UNCLOS ishte zgjerimi i ujërave tokësore për shtetet që ratifikuan traktatin. Në shkëmbim, UNCLOS zëvendësoi konceptin më të vjetër të “kalimit të pafajshëm” – i cili lejonte vetëm navigimin në sipërfaqe përmes ujërave tokësore – me nocionin më të gjerë të “kalimit transit”. Nën këtë regjim, anijet dhe avionët nga shtetet e tjera kanë të drejtën të udhëtojnë jo vetëm në sipërfaqe, por edhe nën det dhe nëpër ajër mbi straitet që përdoren për navigim ndërkombëtar.

Ndërsa 169 vende kanë ratifikuar UNCLOS, as Irani as SHBA nuk janë palë të njohura. Kjo do të thotë se Irani nuk gëzon kufirin më të gjerë prej 12 miljesh nautike të njohur nën UNCLOS, dhe SHBA nuk mund të kërkojnë mbrojtjen e marrëveshjes për kalimin transit nëpër pikat strategjike të bllokimit.

Ndërsa tensionet gjeopolitike dhe ligjore rreth Straitit të Hormuzit mund të duken larg botës së tregtisë private, ekonomia globale vazhdon të funksionojë falë një mjeti të fuqishëm ligjor: kontratës. Kontratat ofrojnë një kornizë të parashikueshme që lejon tregtinë ndërkufitare pa pasur nevojë për besim personal midis palëve.

Straiti i Hormuzit kufizohet nga shtete aktive dhe të vendosura si Irani, që do të thotë se potenciali për konflikt ndërmjet shteteve është relativisht i lartë. Kjo nuk do të thotë se kontratat tregtare janë të pavlefshme për mosmarrëveshjen e fundit në Strain e Hormuzit — përkundrazi. Por ndikimi i tyre është më i tërthortë.

Çfarë mund të mësohet?

Pa ndryshime të mëdha politike në Teheran, është e pakët që Irani ose SHBA do të ndryshojnë pozicionin e tyre mbi adoptimin e UNCLOS. Megjithatë, pavarësisht nga kërcënimet e përsëritura të Iranit për mbylljen e straitit, ai nuk e ka ndjekur kurrë këtë rrugë — dhe Marina e SHBA-së vazhdon të mbajë një prani të qëndrueshme në rajon. Për momentin, ekziston një ekuilibër i brishtë por i qëndrueshëm.