Sudani: Dy Vjet Luftë dhe Një Vende Në Thellësi

Që prej më shumë se dy vjetësh, Sudani është i përfshirë në një luftë që përplaset ushtrinë e rregullt me një grup paramilitar. Ky konflikt ka zhytur vendin në krizën më të rëndë humanitare në botë dhe ka shkaktuar shpërnguljen e afërsisht 13 milionë personave që nga prilli i vitit 2023, sipas Kombeve të Bashkuara.

Cila është bilanci që mund të bëjmë sot pas dy viteve luftë? Elementë përgjigjeje me Marie Bassi, lektore në Universitetin Côte d’Azur dhe koordinatorja e Qendrës së Studimeve dhe Dokumentacionit Ekonomik, Ligjor dhe Shoqëror në Sudan, me bazë në Khartev, por aktualisht të zhvendosur në Kajro.

---

Conversation: A mund të riktheheni shkurtimisht te origjinat e konfliktit aktual në Sudan?

Marie Bassi: Lufta shpërtheu më 15 prill 2023 në zemër të Khartevit, kryeqytetin sudanez. Ajo përplaset me dy aktorë; forcat e armatosura sudaneze (FAS), të drejtuara nga gjenerali Abdel Fattah al-Burhan, dhe një grup i fuqishëm paramilitar të quajtur Forcat e Mbështetjes së Shpejtë (FSR), i përfaqësuar nga Mohamed Hamdan Daglo (alias « Hemetti »). Të parët, ushtria e rregullt, qeverisin Sudanin pothuajse pa ndërprerje që nga pavarësia e vendit, në vitin 1956. Të dyta, FSR, janë të drejtuara nga shefa që vijnë nga triburat arabe të perëndimit të Sudanit, në Darfur.

Ky konflikt ka veçantinë që ka filluar në kryeqytet, një rast i pari për vendin. Edhe pse historia e Sudanit është shënuar nga dekadat e tensioneve midis Veriut dhe Jugut dhe nga konflikte midis qendrës dhe periferive, këto nuk kishin qenë kurrë të eksportuara në kryeqytet. Këtë herë, Khartev u prek direkt, me plaçkitje, shkatërrimin e infrastrukturave (centralet elektrike, rrugët e ujit, spitalet, shkollat, trashëgimia kulturore, arkivat kombëtare…), dhe sulme në zonat administrative dhe ushtarake, por edhe shumë banesa.

Kjo është gjithashtu ndoshta hera e parë që aq shumë fuqiza të huaja janë drejtë përfshirë në konflikt. Ekonomia e luftës është e ushqyer nga një rrjet kompleks i aleancave ndërkombëtare. Emiratet e Bashkuara Arabe ofrojnë mbështetje për FSR, gjë që ata e mohojnë pavarësisht nga shumë hetimeve që e dëshmojnë. Nga ana tjetër, Egjipti është aleat kryesor i ushtrisë. Libia, Uganda, Çadi, Sudani i Jugut, Rusia, Irani dhe shumë të tjerë janë gjithashtu të përfshirë, më shumë ose më pak drejtpërdrejt.

Ky konflikt karakterizohet gjithashtu nga dhuna ekstreme. Numërohen më shumë se 150,000 të vdekur, dhunime, tortura, ekzekutime të shpejta. Dhunimet masive janë pjesë e përdorimit të gjerë të dhunës seksuale si armë lufte.

Janë 25 milionë sudanezë që vuajnë nga uria e rëndë me rritjen e jashtëzakonshme të çmimeve të ushqimeve. Uria është konfirmuar nga OKB në dhjetë rajone të vendit. Në këtë krizë ushqimore shtohet edhe një krizë shëndetësore: shumë spitale nuk janë më funksionale dhe gati gjysma e popullsisë nuk ka akses në shërbime mjekësore. Vërehet shpërthimi i epidemive, si fruthi, dengje, malarie ose kolera.

Ne shohim një proliferim të armëve dhe një shumicë të grupeve të armatosura që largojnë shpresën për një paqe afër. Lufta vazhdon dhe të dy palët vazhdojnë të kryejnë ekzekutime të shpejta që synojnë civilët, të akuzuar për mbështetje të palës kundërshtare ose që i përkasin grupeve etnike të perceptuara si të afërta ose me FSR, ose me ushtrinë. Gjithashtu është vërejtur fushata pastrimi etnik e kryer nga FSR ose nga ushtria, kryesisht në Darfur dhe në rajonin e Gezira.

Cila është aktualisht situata në Darfur?

Z. B.: Darfur është një rajon në perëndim të Sudanit, pothuajse sa Franca. Që prej vitit 2003, Darfur është skenë e një konflikti të armatosur që rrjedh nga një qasje e pabarabartë ndaj burimeve, vite marginalizimi politik, kushte ekonomike të vështira dhe përfshirjen e fuqive të mëdha që dëshirojnë pasuritë e tij.

Sot, FSR kontrollojnë gati të gjithë rajonin. Vetëm qyteti i Al Fasher, kryeqyteti i Darfurit të Veriut, i shmanget, por ajo është aktualisht në gjendje të rrethimit. Një urie dramatike po godet qytetin. Darfuri ishte tashmë shumë i varfër në infrastrukturë bazë para luftës; tani, e gjithë rajoni është në një situatë humanitare katastrofike.

Disa muaj më parë, FSR kishin njoftuar qëllimin e tyre për formimin e një qeverie paralelë me atë të krijuar në Port-Soudan nën kontrollin e ushtrisë. Këto 26 korrik, FSR emëruan një kryeministër. Ndoshta do të arrijnë të kontrollojnë të gjithë Darfurin dhe një pjesë të Kordofanit të Jugut, dhe flitet për një rrezik të ndarjes së vendit.

Shpesh thuhet se lufta në Sudanin vuan nga një mediatizim i ulët. A kjo shkakton një kuptim të gabuar të konfliktit dhe pasojave të tij?

Z. B.: Është e vërtetë që kjo realitet dramatik kundërshtohet nga një heshtje politike dhe mediatike dërrmuese. Momentet e rralla kur mediat evropiane flasin për Sudanin janë të pakta. Nga ana tjetër, mendoj se përshkrimi i luftës nga palët e përfshira, nga shumica e mediave dhe nga disa aktorë politikë bazohet në interpretime mjaft të thjeshta dhe esencialiste.

Shpesh flitet për një « luftë midis gjeneralëve », për një « luftë etnike », për një « luftë midis periferive dhe Khartoum » ose vetëm për një « luftë me qira ».

Këto janë pak a shumë, por në të vërtetë rrënjët e luftës janë shumë më komplekse dhe kjo duhet studiuar nën një prizëm historik.

Konflikti lidhet me një histori të gjatë të shfrytëzimit të burimeve të periferive të Sudanit nga pushteti qendror, me një menaxhim ushtarak dhe të egër të këtyre periferive. Dhuna që trondit vendin, që nga viti 2023, shkon shumë përtej një konkurrencë të thjeshtë midis gjeneralëve rivale. Duhet të kujtojmë dy elementë thelbësorë.

Ka në fakt një luftë për pushtet midis dy grupeve për të marrë kontrollin e një vend shumë i pasur, me ar, urani, toka bujqësore, bagëti, gaz natyror dhe naftë, dhe me një territor 800 km që gjithashtu ofron akses në Detin e Kuq. Megjithatë, duhet të përmendet se kjo luftë përballet me persona që vijnë nga regjimi i mëparshëm dhe janë aleatë të gjatë.

Në fakt, që nga pavarësia, qeveria sudaneze ka ndjekur një strategji të jashtme të dhunës duke bërë thirrje sistematike për milici të ndryshme për t’u mbrojtur nga grushtet shteti dhe për të mposhtur lëvizjet e armatosura në disa rajone, kryesisht në Darfur ose në malet Nuba (në shtetin e Kordofanit, Jug-Sudan) që luftonin për ndarjen e barabartë të burimeve të vendit.

FSR nuk e kishin të njëjtin emër disa vjet më parë. Ata janë pjesërisht trashëgimtarë të janjawidëve, milicive të ardhura nga fiset arabe të Darfurit, të cilat ishin përfshirë në masakra, që nga fillimi i viteve 2000 në Darfur, të cilësuar si genocid nga Gjykata Penale Ndërkombëtare.

Ata kanë fituar peshë gjatë viteve dhe, në 2013, ish-diktatori Omar al-Bachir i shndërroi ato në FSR para se t’i institucionalizonte në 2017. Me pjesëmarrjen e tyre si ndihmës në konfliktin në Jemen, roli i tyre për të forcuar kontrollin kufitar në kërkesë të Bashkimit Evropian, vendosja e tyre në sektorët shumë fitimprurës të arit dhe pasurive të paluajtshme, FSR janë pasuruar ndjeshëm dhe janë vendosur në pozicione konkurruese me ushtrinë. Milici që veprojnë sot janë në të vërtetë të ndërtuara nga ushtria.

Pastaj, për të kuptuar këtë luftë, duhet të kthehemi në kryengritjen revolucionare sudaneze të vitit 2019. Në prill, diktatori Omar al-Bachir është shkarkuar nga pushteti pas tridhjetë vjetësh sundimi. Fillon atëherë një periudhë tranzicioni demokratik që duhet të çonte në një qeveri civile.

Ish-inspektori i ushtrisë sudaneze, Abdel Fattah al-Burhan, i cili kishte zëvendësuar Bachirin, bashkohet me Mohamed Hamdan Daglo që është në krye të FSR. Ata orkestrojnë një përpjekje të grushtit të shtetit në tetor 2021 që rrëzon qeverinë e tranzicionit, largon forcat civile dhe shënon rikthimin e pushtetit nga ushtria dhe aleatët e tyre, FSR.

Abdel Fattah al-Burhan drejton qeverinë e re të tranzicionit ushtarak. Megjithatë, aleanca midis ushtrisë dhe FSR është e brishtë dhe rivalitetet e tyre për ndarjen e pushtetit përkeqësohen deri në dhënien e shkakut për konfliktin e prillit 2023.

Fundjavën e fundit të majit, ushtria sudaneze njoftoi se kishte liruar shtetin e Khartoum nga forcat paramilitare. Çfarë ndikimi ka pasur kjo njoftim tek diasporat sudaneze? A kemi parë kthime masive drejt kryeqytetit?

M. B. : Së pari, duhet të kujtojmë numrin kolosal të sudanezëve të detyruar të largohen me forcë: vlerësohet se të paktën 13 milionë njerëz kanë lënë shtëpitë e tyre, përfshirë 4 milionë në vendet fqinjë. Vendet kryesore pritëse janë Egjipti, me më shumë se një milion e gjysmë sudanezë, Sudani i Jugut ku ata janë më shumë se një milion, pastaj Çadi (1,2 milion), Libi (më shumë se 210,000) dhe së fundmi Uganda (më shumë se 70,000). Këto janë shifra kolosale dhe ato shpjegojnë pjesërisht pse kjo luftë konsiderohet si kriza humanitare më e madhe në botë.

Më pas, vërehet në fakt shumë kthime në Sudanin, gjatë javëve të fundit, edhe pse shifrat e njoftuara mbeten të përafërta dhe duhet të merren me rezerva. Rimëkëmbja e kryeqytetit shënoi një kthesë, ishte një fitore simbolike dhe taktike në të njëjtën kohë.

Brenda Sudanit, Përfaqësuesi i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (HCR) vlerëson se përreth një milion njerëz janë kthyer në banesat e tyre fillestare, kryesisht në Kartum dhe në rajonin e Gezira, të cilat ushtria gjithashtu rifilloi të kontrollojë në fillim të vitit 2025. Rreth 320,000 sudanezë gjithashtu janë kthyer nga Egjipti dhe Sudani i Jugut.

Në Egjipt, qeveria ka vendosur një linjë trenash për të lehtësuar kthimin, dhe autobusa të plota nisen çdo ditë nga Kairi drejt kufirit. Njerëzit duan të kthehen në shtëpitë e tyre, për të parë nëse ka mbetur diçka. Të moshuarit nuk duan të vdesin jashtë vendit të tyre.

Personat më të varfër, ata që nuk kanë arritur të shkollojnë fëmijët e tyre ose të gjejnë mënyra për të siguruar ekzistencën, po kthehen. Për më tepër, autoritetet ushtarake kërkojnë të inkurajojnë kthimin e sudanezëve, duke shtuar njoftime zyrtare. Këto, megjithatë, shpesh duken të shkëputura nga situata reale, si kur deklarojnë mundësinë për të rindërtuar Khartumin brenda gjashtë muajsh për të rikuperuar gjendjen para luftës.

Gjithë kjo gjithashtu ka një shije të hidhur, pasi disa sudanezë janë të detyruar të festojnë armiqtë e tyre të vjetër, kampin ushtarak, atë kundër të cilit kishin mobilizuar gjatë revolucionit të 2019-s, një revolucion i mbështetur nga shpresa për një qeveri civile.

Dhe duhet gjithashtu të mbajmë mend se lufta dhe tmerrat vazhdojnë në disa rajone, kryesisht në Darfur dhe në Kordofani.

Në punën tuaj, ju trajtoni format e angazhimit të diasporave sudaneze, kryesisht në Egjipt. Cilat janë rrjetet e solidaritetit që ekzistojnë sot dhe cilat janë lidhjet që diasporat mbajnë me të afërmit e tyre të qëndruar në Sudanin?

Z. B.: Transferet e fondeve nga anëtarët e diasporës drejt Sudanit janë thelbësore për të siguruar mbijetesën e sudanezëve. Kjo është e vërtetë për anëtarët e diasporës që jetojnë dhe punojnë në Evropë, Kanada, SHBA ose vendet e Gjirit.

Në Egjipt, vend ku unë punoj më së shumti, familjet janë në kontakt të vazhdueshëm me të afërmit e tyre që janë mbetur në Sudanin. Për fat të keq, mundësitë e punësimit janë të pakta dhe sudanezët nuk kanë shumë burime të qëndrueshme të të ardhurave, gjë që zvogëlon mundësitë për të ndihmuar të afërmit e tyre. Ata që kishin burime të konsiderueshme financiare para luftës ose që anëtarë të familjes punojnë jashtë vendit zakonisht përpiqen të përballojnë më mirë situatën.

Gjithashtu, duhet të dini tri gjëra. E para, është se të gjitha iniciativat e ndihmës dhe solidaritetit të diasporës janë plotësisht të padukshme. Megjithatë, kjo është ajo që siguron mbijetesën e sudanezëve në Sudan. Flitet për ndihmën humanitare ndërkombëtare, por në realitet, pa qindra mijëra sudanezë që dërgojnë para te familjet e tyre të mbetura në vend, situata në Sudan do të ishte shumë më katastrofike. Ata që kthehen në vend sot sjellin atë që mundin – ushqim, ilaçe dhe ndonjëherë edhe panele diellore.

E dyta, është se sistemi bankar sudanez është pothuajse i bllokuar dhe pak para kalojnë në vend. Mbështetjet financiare funksionojnë kryesisht përmes digitalizimit të ndihmës. Sudanezët nuk kanë qasje në likuiditetet bankare; të gjitha transaksionet kalojnë përmes aplikacioneve bankare. Falë tyre, është e mundur të blihen pak ushqim dhe mallra të nevojshme të para së gjithash.

E treta, është se ekzistojnë modalitete shumë të fuqishme të solidaritetit lokal në Sudan, veçanërisht sallat e ndërhyrjes së emergjencës, Dhomat e Emergjencës ose kuzhina solidariteti, të cilat refugjatët sudanezë i mbështesin në distancë. Pavarësisht nga represioni që këto grupe përballen, ata kanë vazhduar të veprojnë gjatë gjithë luftës dhe janë, dhe janë gjithmonë, mbështetje thelbësore për mbijetesën e mijëra sudanezëve.

---

Fjalët i kanë mbledhur Coralie Dreumont dhe Sabri Messadi.