Trashëgimia e gjallë e Ngũgĩ wa Thiong’o: Dekolonizimi i mendjes dhe gjuhëve

Ngũgĩ wa Thiong’o vdiç më 28 maj 2025 në moshën 87-vjeçare. Emri i tij do të mbetet në histori jo vetëm si ai i një romancieri të madh kenian, por edhe si ai i një mendimtari radikal të dekolonizimit. Ashtu si Valentin-Yves Mudimbe, i cili u zhduk disa javë më parë, ai dinte të pyeste për kushtet e veta të mundësisë së njohjes afrikane në kontekstin postkolonial. Por aty ku Mudimbe shqyrtonte « bibliotekat koloniale » për t’i zbuluar parashikimet e tyre, Ngũgĩ dëshironte të transformonte vetë praktikën e shkrimit: duke ndaluar të shkruante në anglisht për të preferuar gjuhën e tij amtare, kikuyu, ai bëri një veprim politik të fuqishëm, një akt prishjeje.

Si specialist i teorive postkoloniale, unë analizoj mënyrën se si këto rrugë kritike janë përpjekur të rifantazojnë mënyrën se si prodhohet dhe transmetohet njohuria në Afrikë.

Për Ngũgĩ, dominio kolonial nuk ndalet tek kufijtë, institucionet ose ligjet. Ajo rrënjoset në strukturat mendore, në mënyrën se si një popull e përfaqëson veten, vlerat e tij, të kaluarën, të ardhmen.

Gjuha dhe pushteti: një gjeopolitikë e imagjinatës

Në Decoloniser l’esprit (1986), Ngũgĩ wa Thiong’o shpjegon pse vendosi të braktisë anglishten, gjuhën në të cilën kishte njohur sukses ndërkombëtar. Ai vendos një pohim që bëhet qendror në debatin për trashëgimitë koloniale: « Të vërtetët të fuqishmit janë ata që dinë gjuhën e tyre amtare dhe mësojnë të flasin, në të njëjtën kohë, gjuhën e pushtetit. » Sepse sa kohë që afrikanët do të detyrohen të mendojnë, të ëndërrojnë, të shkruajnë në një gjuhë që u është imponuar, liria do të mbetet e papërfunduar.

Përmes gjuhës, kolonizatorët kanë pushtuar shumë më tepër se tokat: ata kanë imponuar një vizion të caktuar të botës. Duke kontrolluar fjalët, ata kanë kontrolluar simbolet, rrëfimet, hierarkitë kulturore. Për Ngũgĩ, bilinguizmi kolonial nuk është një pasuri, por një plasaritje: ai ndan gjuhën e përditshmërisë (gjuhën vendase) nga ajo e shkollës, e mendimit, e së drejtës, e letërsisë. Ai e sheh atë si një dhunë strukturore, një « shkëputje midis shpirtit dhe trupit », që bën të pamundur një përvetësim të plotë dhe të gjithanshëm të përvojës afrikane.

Një alienim i qëndrueshëm

Analiza e Ngũgĩ tregon pasojat e politikave gjuhësore postkoloniale që shpesh kanë vazhduar të bëjnë gjuhët evropiane gjuhë shtetërore, të dijes dhe të prestigjit, duke i lënë gjuhët afrikane në sferën private. Në këtë kuadër mund të flitet për diglossinë, domethënë për një situatë bashkëjetese të dy gjuhëve me funksione shoqërore të ndryshme. Kjo diglossi e instaluar prodhon një hierarki gjuhësh që pasqyron, në thelb, një hierarki kulturash.

Duke mos kërkuar kthim pasist, ose një mbyllje identitare, Ngũgĩ dëshiron të lirësojë potencialin e gjuhëve afrikane: t’u lejojë atyre të shprehin të tashmen, të krijojnë një modernitet që nuk është thjesht një kopje e modeleve evropiane. Ai rikthehet këtu në detyrën historike që kanë marrë përsipër shkrimtarët në gjuhë të tjera « të vogla »: të bëjnë për kikuyun atë që Shakespeare bëri për anglishten, ose Tolstoi për rusishten.

Bëhet fjalë jo vetëm për të shkruar në gjuhët afrikane, por për të bërë që këto gjuhë të shërbejnë si vegla të filozofisë, shkencës, institucioneve — shkurt, të qytetërimit. Ky zgjedhje për të shkruar në kikuyu nuk ishte pa pasoja. Në vitin 1977, Ngũgĩ bashkëshkroi me Ngũgĩ wa Mirii një dramë, Ngaahika Ndeenda (« Do të martohem kur të dua »), e luajtur në gjuhën kikuyu në një teatër komunitar të Kamiriithu, pranë Nairobiut.

Kjo dramë, e drejtuar nga aktorë jo profesionistë, denonconte me forcë pabarazitë shoqërore dhe mbijetesat e kolonializmit në Kenia. Succes i saj popullor shqetëson autoritetet: disa javë pas premierës, Ngũgĩ është ndaluar pa gjykim dhe burgosur për gati një vit. Pas lirimit, i ndaluar të mësojë dhe nën mbikëqyrje të afërt, ai zgjedh ekzilin.

Ky përjashtim i bërë do të zgjasë më shumë se dyzet vjet. Në këtë periudhë të prishjes ai fillon shkrimin në kikuyu të romanit të tij Caitaani Mutharaba-Ini (Djalli në kryq), të cilin e shkruan në burg në letër higjienike.

Një mendim gjithmonë aktual

Veprat e Ngũgĩ shkëlqejnë mënyrën se si shoqëritë afrikane bashkëkohore mbeten të kapura në logjikën e dominimit simbolik, pavarësisht pavarësive politike. Globalizimi ka zëvendësuar format më të egra të imperializmit, por ai shpesh vazhdon logjikën e dominimit simbolik. Në fushën kulturore, ish-fuqitë koloniale vazhdojnë të ushtrojnë ndikim të konsiderueshëm përmes rrjeteve diplomatike, arsimore, botuese.

Francofonia, për shembull, paraqitet si një hapësirë bashkëpunimi gjuhësor, por ajo vazhdon shpesh të mbajë asimetri në validimin e prodhimeve kulturore. Rrjedhja që prezanton gjuhët koloniale si gjuhë komunikimi që kalon kufijtë e gjuhëve vendase është një iluzion që Ngũgĩ denoncon me forcë.

Gjenj të mendimit si Jean-Godefroy Bidima ose Seloua Luste Boulbina kanë treguar sa shumë politikat gjuhësore postkoloniale kanë tendencë të formalizojnë disa gjuhë në kurriz të të tjerave, duke krijuar një formë të re të gjuhës së drunjtë, shpesh të shkëputur nga realitetet popullore. Filozofia algero-franceze përmend në këtë kontekst një hapësirë publike shumëgjuhëshe për t’u krijuar: një hapësirë që nuk kufizohet vetëm në kundërshtimin e gjuhëve koloniale dhe gjuhëve vendase, por që ri-ndërton përdorimet, hibridizimet, mashtrimet e gjuhës.

Kjo reflektim është një përgjigje ndaj pozicionit të Ngũgĩ : shkruani në gjuhën tuaj nuk është e mjaftueshme, duhet të prodhoni një gjuhë që i përgjigjet luftërave shoqërore dhe politike.

Për një kujtesë aktive të Ngũgĩ wa Thiong’o

Në kohën kur debatet mbi dekolonizimin po shumohen, shpesh të zbrazura nga përmbajtja ose të rikuperuara nga logjika institucionale, rishikimi i Ngũgĩ wa Thiong’o lejon të kthehemi tek thelbi: liria kalon përmes një ndryshimi të shikimit mbi veten, i cili fillon në gjuhën. Liria e vërtetë nuk është vetëm politike ose ekonomike; ajo është gjithashtu kulturore, njohëse, simbolike.

Duke refuzuar të mendojë nga kategoritë e importuara, duke marrë rrezikun e një veprimi radikal, Ngũgĩ wa Thiong’o ka hapur rrugën për një mendim autentikisht afrikan, të rrënjosur dhe universale. Veprat e tij kujtojnë se nuk është e mjaftueshme të flasë në emër të Afrikës; duhet të flitet gjithashtu nga ajo, me gjuhët e saj, imagjinatat e saj, luftërat e saj. Në kohën e largimit të tij, mesazhi i tij mbetet më i gjallë se kurrë.