A mund të bëhet Nju-Kaledonia shtet i pavarur?

Le 12 juillet, në Bougival (Yvelines), përfaqësuesit politikë të Kaledonisë së Re dhe përfaqësuesit e Shtetit nënshkruan një marrëveshje të rëndësishme për të ardhmen institucionale të Kaledonisë së Re. Si ta interpretojmë ? Bisedë me eksperten e së drejtës kushtetuese Léa Havard.

A mund të shpjegoni atë që propozon marrëveshja e Bougivalit që përmend krijimin e një « Shteti kaledonas » ?

Léa Havard : Le të fillojmë duke sqaruar se është arritur një marrëveshje politike, e brishtë. Ajo nuk ka ende një përkthim juridik të saktë dhe interpretimi i saj është shumë i ndërlikuar! Ajo që propozon kjo marrëveshje, është krijimi i një « organizatë institucionale sui generis të Shtetit të Kaledonisë së Re brenda strukturës kombëtare ». Kjo frazë synon të përcaktojë këtë shtet të Kaledonisë së Re brenda strukturës kombëtare. Mund të vërejmë, se flitet për një Shtet sui generis që do të thotë « i veçantë në llojin e tij », që nuk ekziston kurrkund tjetër, që nuk hyn në asnjë kategori juridike kështu… Prandaj, që prej marrëveshjes, juristët përpiqen të shohin – jo pa vështirësi – në cilën kategori do të hyjë kjo institucion! Ky shtet nuk i përket një kategorie ekzistuese dhe ndoshta ende nuk ka një fjalë për ta emëruar. Pra, është një institucion i papërshkrueshëm, i menduar si i qëndrueshëm gjithashtu.

A mund të kujtoni statusin aktual të Kaledonisë së Re ?

L. H. : Statusi aktual i Kaledonisë së Re, i përcaktuar nga marrëveshja e Noumës nuk kishte për qëllim të zgjasë në kohë. Kjo marrëveshje, e nënshkruar në vitin 1998, e bëri Kaledoninë e Re një bashkësi sui generis. Nuk është as rajon, as departament, as një bashkësi jashtë vendit, asnjë departament rajonal jashtë vendit siç janë Réunion ose Guadeloupe, për shembull.

Është një bashkësi brenda Francës, dhe është e vetmja që ka këtë status që është më i avancuari në aspektin e autonomisë në krahasim me të gjitha bashkësitë e tjera franceze. Një nga elementët kryesorë, që shënon këtë nivel të avancuar të autonomisë, është se Kaledonia e Re është vetmja bashkësi franceze që disponon pushtetin legjislativ. Kongresi i saj, i cili është kuvendi vendimmarrës në nivel territorial, mund të miratojë ligjet e veta. Me marrëveshjen e Bougivalit, do të ndryshohej statusi për një autonomi edhe më të avancuar.

Concrètement, çfarë do të ishte autonomia e dhënë këtij Shteti?

L. H. : Ajo që propozohet shkon përtej marrëveshjes së Nouméa për disa arsye. Marrëveshja do të shkojë më tej në fushën e kompetencave, sepse do të kishte një transferim automatik të kompetencës në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare. Për më tepër, Kaledonia e Re do të ishte kompetente për të kërkuar transferimin e kompetencave të reja sovrane – për shembull monedhën, ushtrinë, drejtësinë ose sigurinë publike. Së fundi, ajo mund të miratojë Ligjin e saj themelor dhe do të krijohej një kombësi e Kaledonisë së Re.

Nëse ajo do të merrte të gjitha këto kompetenca, a do të bëhej Kaledonia e Re një Shtet i pavarur i vërtetë nga Franca?

L. H. : Le të fillojmë duke sqaruar se ky proces, nëse do të arrijë në fund, do të jetë shumë i gjatë dhe shumë i ndërlikuar. Çdo kërkesë për transferimin e kompetencave sovrane do të kërkonte një shumicë shumë të fuqishme në Kongresin e Kaledonisë së Re, gjë që është shumë larg sigurimit, sidomos pasi do të ndryshohet trupa zgjedhore. Pastaj, duhet të kryhet një studim me shërbimet e shtetit për të studiuar realizueshmërinë e transferimit të kërkuar. Së fundi, populli kaledonas duhet ta miratojë gjithçka përmes një referendumi. Pra, ka shumë hapa të kërkuar për t’u kaluar…

Por supozoni se procesi arrin në fund dhe se, brenda disa vitesh, të gjitha kompetencat sovrane do t’i jepen Kaledonisë së Re: a do të bëhej ajo, për këtë, një Shtet sovran? A do të zotëronte fundja Kaledonia e Re « kompetencën e kompetencës së saj », domethënë lirinë për të vendosur mënyrën se si ushtron kompetencat e saj? Kjo është pjesë e pasigurisë së marrëveshjes, sepse ajo nuk tregon pasojat e një transferimi të të gjitha këtyre kompetencave. Ligjërisht, në mungesë të një shënimi të kundërt, mund të nxjerrim përfundimin se Franca do të mbetej në gjendje të përcaktonte se çfarë mund ose nuk mund të bëjë Kaledonia e Re. Kjo hipotezë duket shumë teorike dhe do të duhet të saktësohet patjetër.

A mendoni se ky proces mund të shkojë shumë larg në termat e pavarësisë?

L. H. : Në teori, po. Në praktikë, nuk është aq i sigurt. Marrëveshja parashikon transferime të kompetencave padyshim të rëndësishme, por mekanizmat për t’i arritur janë të detyrueshëm, me shumica politike shumë të vështirë për t’u arritur. Vlen të theksohet se rikompozimi i kongresit, organi vendimmarrës që është përgjegjës për të aktivizuar këto transferime kompetencash, do të jetë i favorshëm për provincën Jug, e cila ka një shumicë shumë të madhe të besnikëve. Për më tepër, do të hapim trupin zgjedhor duke futur zgjedhës të rinj që kanë ardhur relativisht kohët e fundit në Kaledoni të Re, pra me tendencë më shumë për besnikëri. Kjo ndryshim i ekuilibrave politikë është burim i kërkesës për pavarësinë. Ata janë të shqetësuar për faktin se mekanizmat që shkojnë në drejtim të pavarësisë ekzistojnë, por që janë pothuajse të pamundur për t’u aktivizuar.

A është kjo marrëveshje me pasaktësi?

L. H. : Po, ka pasaktësi në lidhje me fjalët. Flitet për një Shtet të Kaledonisë së Re. Ne përdorim fjalën « Shtet » që mendon për një Shtet sovran, por në të vërtetë, Kaledonia e Re nuk do të ishte një Shtet sovran sipas kësaj marrëveshjeje. Përdoren fjalët « ligj themelor » (Kaledonia e Re do të ishte në gjendje të miratojë ligjin themelor), ndërsa kjo nocion është sinonim i Kushtetutës. Por nuk është përcaktuar nëse ky ligj themelor do të ketë vlerë kushtetuese (që do të nënkuptonte një nivel autonomi pa precedent) ose nëse do të ketë thjesht vlerën e një ligji organik (që do të nënkuptonte një shkallë më të ulët autonomie).

Sa i përket shtetësisë kaledoniane, nuk dihet shumë nëse është një shtetësi në kuptimin klasik – që do të lejonte shtetasit të përdorin atë jashtë vendit duke pasaportë, ose nëse është një shtetësi kaledoniane, që ekziston tashmë, e përmirësuar…

Nëse pasaktësitë janë të shumta dhe burim vështirësish, duhet gjithashtu të kuptohet se ato gjithashtu me siguri kanë qenë të nevojshme për arritjen e nënshkrimit të kësaj marrëveshjeje politike.

Cili do të ishte kalendari i supozueshëm dhe hapat e këtij procesi?

L. H. : Që nga nënshkrimi i marrëveshjes dhe kthimi i delegacioneve politike në Kaledoni të Re, ka një numër zëra të ndryshëm që dëgjohet. Nacionalistët tregohen shumë të rezervuar në lidhje me këtë marrëveshje të nënshkruar nga përfaqësuesit e tyre. Hapi i parë do të jetë pra të shihet, në javët e ardhshme, nëse kjo marrëveshje qëndron në planin politik.

Nëse është kështu, atëherë hapi tjetër do të jetë ndryshimi i Kushtetutës franceze në shtator 2025. Në fakt, titulli 13 i saj përmend marrëveshjen e Nouméa dhe do të duhet ta zëvendësojë me marrëveshjen e Bougival. Por a do të jetë akoma qeveria e Bayrou? A do të votojë Kongresi, i mbledhur në Versajë, këtë rishikim kushtetues me një shumicë prej 3/5? Edhe këtu, pasiguritë janë të mëdha…

Hapi tjetër, në shkurt 2026, do të jetë paraqitja e projektit të marrëveshjes për miratim nga ana e Kaledonasve të Re, duke shpresuar që të dalë një shumicë e qartë që ta bëjë rezultatin të pakundërshtueshëm dhe të pa diskutueshëm. Pastaj, në mars dhe prill 2026, duhet të miratohet një ligj organik për përkthimin juridik të marrëveshjes. Së fundi, gjatë mandatit të parë të Kongresit të ri të Kaledonisë së Re, midis 2026 dhe 2031, duhet të miratohet ligji themelor i Kaledonisë së Re.

Andaj nëse ky proces dështon?

L. H. : Atëherë rikthehemi në situatën aktuale. Partnerët politikë duhet të mblidhen, të rishikojnë projektin e tyre dhe të propozojnë një tjetër. Me rrezikun e bllokimit që vazhdon dhe tensioneve…

Ju jetoni në Kaledonin e Re: si e kanë pritur banorët e ishullit këtë marrëveshje?

L. H. : Ka pasur një formë euforie në njoftimin e nënshkrimit të marrëveshjes, sepse, që nga gati katër vjet, që nga referendumi i 2021, kaledonasit presin një zhvillim institucional. Më pas, ka pasur një formë zhgënjimi për disa, si nga ana e loyalistëve ashtu edhe e nacionalistëve, duke parë koncesionet që duhej të ishin bërë.

Në përgjithësi, ka pyetje të forta në lidhje me pasigurinë e marrëveshjes. Në Nju Kaledoni të Re, prandaj është e ndarë midis shpresës për një horizont që po ndriçohet dhe frikës për të rënë përsëri në pasiguri.