Agjërimi i dopaminës: pse neuroshkenca nuk e mbështet këtë modë të mirëqenies digjitale

Gjatë viteve të fundit, është bërë modë një praktikë e njohur si “agjërimi i dopaminës”. Sipas promotorëve të saj, shmangia përkohshme e aktiviteteve të kënaqshme si rrjetet sociale, lojërat elektronike ose madje edhe kontaktet shoqërore mund të “risjellë në jetë” trurin, të ulet impulsivitetin dhe të na rikthejë motivimin.

Por kjo ide, edhe pse tingëllon moderne dhe shkencore, nuk ka asnjë mbështetje në neuroshkencën aktuale.

Dopamina: çfarë është dhe për çfarë shërben

Dopamina është një neurotransmetues. Domethënë, një substancë kimike që neuronet përdorin për të komunikuar midis tyre. Ajo merr pjesë në shumë funksione të trurit: lëvizjen, marrjen e vendimeve, vëmendjen, kujtesën dhe, në mënyrë të veçantë, sistemin e shpërblimit.

Këtu është e dobishme të sqarojmë një keqkuptim të zakonshëm: dopamina nuk është saktësisht “molekula e kënaqësisë”, siç përshkruhet shpesh në media. Funksioni i saj kryesor nuk është të na bëjë të ndjehemi mirë, por të parashikojë shpërblimet dhe të na motivojë për të vepruar. Studimet neuroshkencore kanë treguar se ajo aktivizohet edhe para se të marrim një shpërblim, jo vetëm kur e marrim atë.

Për më tepër, nuk lirohet vetëm në prani të stimujve të kënaqshëm. Ajo merr pjesë gjithashtu në situata të mësimit, pasigurisë ose stresit. Bëhet fjalë për një sinjal të rëndësisë, jo një burim direkt i euforisë, dhe është thelbësore për procese bazë si marrja e vendimeve, përshtatja me mjedisin dhe mësimi nga përvoja.

Në fakt, disa nga funksionet e saj më kritike nuk kanë të bëjnë fare me kënaqësinë. Për shembull, në sëmundjen e Parkinsonit – një sëmundje neurodegjenerative – shkaku kryesor është humbja e neuroneve dopaminergjike (ato që përdorin dopaminën si transmetues) në një rajon të trurit të quajtur substanca e zezë, gjë që ndikon drejtpërdrejt në kontrollin e lëvizjes.

Kjo ilustron se si ky neurotransmetues plotëson role të rëndësishme në fiziologjinë njerëzore dhe pse ulja e tij artificialisht nuk është vetëm e pamundur, por potencialisht e dëmshme nëse interpretohet gabimisht roli i tij.

A mund të “agjësojmë” nga dopamina?

Ideja e agjërimit sugjeron që, duke u ekspozuar vazhdimisht ndaj stimujve të kënaqshëm (si rrjetet sociale, ushqimi i përpunuar shumë ose argëtimi digjital), e mbushim trurin tonë me dopaminë. Supozohet se kjo do të shkaktonte një lloj lodhjeje neurokimike, të cilën mund ta ktheni mbrapsht vetëm duke u shmangur nga këta stimuj për një kohë.

Është një arsyetim thellësisht i gabuar. Për të filluar, truri nuk “plotësohet” as “zbrazet” nga dopamina si një depo. Prodhimi dhe lirimi i saj është një proces dinamik dhe i rregulluar brenda trupit. Nuk ka prova që aktivitete si shikimi i një seriali ose ngrënia e çokollatës të shkaktojnë nivele të rrezikshme ose “toksike” të dopaminës.

Vetëm disa droga, si kokaina ose amfetaminat, mund të ndryshojnë në mënyrë të dukshme funksionimin e sistemit dopaminergjik duke ndërhyrë drejtpërdrejt në rikthimin ose lirimin e neurotransmetuesit. Por kjo nuk është rasti i aktiviteteve të përditshme. Një rishikim shkencor e sqaron qartë: ndryshimet më të dukshme dopaminergjike ndodhin në kontekstin e varësisë nga substancat, jo në përdorimin e rrjeteve sociale ose lojërave video.

Gjithashtu është e rëndësishme të kuptohet se dopamina nuk mund të “fiket” në mënyrë vullnetare. Ajo është thelbësore për funksione si kontrolli motorik (për këtë është e përfshirë në Parkinson) dhe rregullimi i gjendjes së humorit. Përpjekja për ta “reduktuar” atë përmes abstinencës mund të jetë, të paktën, një metaforë e keqe. Dhe në rastin më të keq, mund të çojë në praktika të rrepta dhe jo të shëndetshme.

Nga Silicon Valley në botë

Termi agjërimi i dopaminës u bë i njohur në vitin 2019, kryesisht në rrethet teknologjike të Silicon Valley. Një nga promotorët e parë të tij ishte psikologu Cameron Sepah, i cili propozoj kufizimin e stimujve të detyruar si pjesë e një strategjie sjelljeje. Por koncepti shpejt u deformua në rrjetet sociale, duke u kthyer në një lloj “detoksifikimi” nervor.

Ideja rezultoi të jetë tërheqëse. Në pjesën më të madhe, sepse kombinonte një narrativë të vetëkontrollit me një estetikë të mirëqenies minimale. Në pjesën tjetër, sepse jep një shpjegim të dukshëm shkencor për një shqetësim real: lodhjen digjitale, etjen për t’u lidhur gjithmonë. Dhe në pjesën tjetër, sepse ofron një premtim të thjeshtë – dhe të rremë –: se me disa ditë abstinencë do të mund të “rindërtohemi”.

Për më tepër, fjalia përshtatet me një logjikë prodhues që vlerëson efikasitetin mbi kënaqësinë. Paraqitet kënaqësia si një armik i vëmendjes dhe performancës, në vend të saj si një pjesë e nevojshme e ekuilibrit psikologjik. Kjo vizion reduksionist i mirëqenies mund të çojë në një marrëdhënie disfunksionale me aktivitetet e përditshme që, vetë, nuk janë problematike.

A ka vlerë të lëmë disa stimuj?

Ulja e përdorimit të detyruar të telefonit, kufizimi i kohës para ekranit ose shmangia e konsumit të tepërt të ushqimit të përpunuar mund të përmirësojë cilësinë e jetës. Por jo sepse po “shërojmë” sistemin tonë të dopaminës, por sepse po rregullojmë zakone që mund të ndërhyjnë në mirëqenien tonë të përditshme.

Lexoni më shumë: JOMO: gëzimi i çaktivizimit në epokën digjitale

Bërja e pushimeve, rifillimi i aktiviteteve më të rëndësishme, praktikimi i vëmendjes së plotë ose vendosja e kufijve me teknologjinë janë strategji të dobishme. Megjithatë, efektet e tyre shpjegohen më mirë nga psikologjia e sjelljes dhe menaxhimi i kohës, jo nga një deToksifikim i supozuar neurokimik.

Dhe, në fakt, rreziku i këtyre modave është se ato mund të çojnë në kufizime të panevojshme ose në një marrëdhënie fajësuese me kënaqësinë.

Shkenca kundrejt miteve

Gatimi i dopaminës është një shembull më shumë se si kultura e mirëqenies shpesh i përvetëson termat shkencorë për të shitur zgjidhje të thjeshta. Fjalë si “neurotransmetues”, “shpërblim” ose “risjellje të trurit” tingëllojnë teknikisht, por përdoren jashtë kontekstit, pa rigorozitet ose mbështetje.

Neuroshkenca nuk ka nevojë të ekzagjerohet për t’u bërë relevante. Na lejon të kuptojmë se si marrim vendime, pse ripërsërisim zakone të caktuara ose si funksionon motivimi. Por gjithashtu na kujton se nuk ka rrugë të shpejta magjike ose formula universale për të jetuar më mirë.

Nuk kemi nevojë të ndalojmë të përjetojmë kënaqësi për të kujdesur për trurin tonë. Ajo që kemi nevojë është të kuptojmë se si funksionon, të adoptojmë zakone të qëndrueshme dhe të shmangim zgjidhjet magjike.

Edhe pse të quash “gatim të dopaminës” një pushim digjital mund të tingëllojë modern, nuk është më shkencor se ta quash “çaktivizim të ndërgjegjshëm”. Dhe, në fakt, ndoshta është më i shëndetshëm ta bësh pa mite ndërmjet.