Ballkani janë Amerika Latine e Evropës në shumë mënyra të bukura, thotë shkrimtari shqiptar

Ai është një nga disa ndërmjetësit mes kulturës shqiptare dhe asaj hispanike

Origjinalisht publikuar në Global Voices

Elvi Sidheri, foto nga autori, e përdorur me leje.

Elvi Sidheri kishte kaluar katër ditë mes ulëseve prej plastike në Aeroportin e Madridit Barajas, duke pritur që agjentët e imigracionit të ishin kaq të sjellshëm sa t'i jepnin një përgjigje. Ai kishte udhëtuar për të përmirësuar aftësitë e tij gjuhësore falë një bursë nga Casa España në Tiranë, Shqipëri. Ai kishte harruar tashmë sa herë kishte recituar në mendje vargjet e poetëve Lope de Vega, Góngora, dhe García Lorca. Ai kishte përmirësuar tashmë spanjishten e tij, jo në klasë, por duke bindur policinë se nuk po bartte droga dhe nuk kishte plane të vendoste në Madrid; ai thjesht donte të njihte qytetin. Mund të kishte ndjerë sikur Don Kishoti në vitin 2000, por, nëse ishte kështu, askush nuk do të kishte dyshuar për hyrjen e tij në Mbretërinë e Spanjës, e cila tani dukej shumë ndryshe nga mrekullitë që ai imagjinonte. Gjyna i tij i vetëm ishte të kishte pasaportë shqiptare, një vend nga i cili vinin vetëm lajme katastrofike.

Presioni ishte shumë i gjatë dhe ai vendosi të kthehej mbrapsht. Durimi i tij kishte arritur në kufijtë e tij. “Nëse Spanja nuk dëshiron të pranojë Elvin, Elvi gjithashtu nuk dëshiron të hyjë në Spanjë,” i tha vetes, duke forcuar një tipar që e karakterizon deri në ditën e sotme: të flasë për veten në tretën person. Ai u kthye, kërkoi pasaportën e tij, dhe u ul në fluturimin e ardhshëm për në Shqipëri. Ai njohu dhe nuk njohu Madridin në atë rast

Kontekstet politike kanë penguar përhapjen e kulturës shqiptare në botë. Izolimi ndërkombëtar i Shqipërisë gjatë regjimit komunist të Enver Hoxha (1944-1985) dhe bllokada diplomatike aktuale e Kosovës, një vend i njohur sot nga 97 nga 193 anëtarët e OKB-së, kanë kontribuar në portretizimin e një kulture që, edhe në kontekstin e Ballkanit, shihet si më misterioze. Vlerësohet se ka rreth pesë deri në gjashtë milionë njerëz që identifikohen etnikisht si shqiptarë. Ata formojnë grupin më të madh etnik në Kosovë (rreth 93 për qind) dhe minoritetin më të madh etnik në Maqedoninë e Veriut. Shqiptarët gjithashtu kanë një prezencë të konsiderueshme në Mal të Zi, Itali, dhe Greqi, si dhe një diasporë etnike të rëndësishme në Shtetet e Bashkuara, Itali, dhe Evropën Veriore.

Më shumë se njëzet vjet pas përpjekjes së tij të parë për të vizituar Spanjën, Elvi Sidheri është një nga pak translatorët dhe mediadorët kulturorë midis botës ibero-amerikane dhe asaj shqiptare. Në fakt, ai është një njohës i gjerë i botës kulturore romane dhe, në veçanti, i Spanjës që nga ai është përkthyes i spanjishtes, italishtes dhe portugezishtes në shqip, dhe ka dedikuar dy romane për “Spanjë: Dy Botë” (Dÿ bote, në origjinal shqip) të botuar në vitin 2019, dhe “Për Spanjën me Dashuri” (A España con Amor) të botuar në vitin 2021.

Ne folëm me Elvi Sidheri përmes email-it. Kjo është redaktuar për shkallën e gjatë.

Elvi Sidheri, foto nga autori, e përdorur me leje.

Global Voices: Cili ishte imazhi juaj për Spanjën pas përjetimit të një situate kaq të pakëndshme në aeroportin e Madridit?

Më dukej shumë e ndikueshme, sepse kuptova se Spanja e ëndrrave të mia të rinisë, ajo që kisha njohur duke lexuar Lope de Vega, Góngora dhe García Lorca, ishte diçka tjetër. Por, edhe pse isha i vetëdijshëm se realiteti ishte ndryshe, nuk ndjeva ndonjë zemërim ndaj Spanjës. U ktheva pas disa vitesh, në vitin 2004, dhe pastaj shumë herë të tjera, sa herë që mundesha. Në fakt, pas dy dekadash, e mora atë përvojë si frymëzim dhe e shfaqa si autor në një pjesë të librit tim të botuar në vitin 2021, A España con amor, edhe pse libri nuk është autobiografik.

Elvi Sidheri (ES): Më dukej shumë e tronditshme, sepse kuptova se Spanja e ëndrrave të mia të rinisë, ajo që kisha njohur duke lexuar Lope de Vega, Góngora dhe García Lorca, ishte diçka tjetër. Por, edhe pse isha i vetëdijshëm se realiteti ishte ndryshe, nuk ndjeva ndonjë zemërim ndaj Spanjës. U ktheva pas disa vitesh, në vitin 2004, dhe pastaj shumë herë të tjera, sa herë që mundesha. Në fakt, pas dy dekadash, e mora atë përvojë si frymëzim që e kapja si autor në një pjesë të librit tim të botuar në vitin 2021, “A España con amor” (Për Spanjën me dashuri), edhe pse libri nuk është autobiografik. 

GV: Si e rifutët veten në botën hispanike më pas?

U nisa në Amerikën Latine pothuajse menjëherë pas përvojës së parë të keqe dhe ishte shumë e përshtatshme sepse në Karaibe pata mundësinë të rilindja rrënjët e dashurisë sime për botën spanjolle, kulturën dhe gjuhën e saj. Shkova në Republikën Domenikane dhe fillimisht ndjeva sikur isha në shtëpi sepse ishte plot me turistë italianë, të cilët janë shumë të ngjashëm me ne shqiptarët. Në vendin tim, kultura dhe gjuha italiane janë shumë të pranishme. Dhe pastaj fillova të vlerësoj mënyrën e relaksuar në të cilën jetonin vendasit, klimën, natyrën, detin blu dhe muzikën. Pastaj, në Kubë, u tërhoqa shumë nga krenaria e tyre, kultura e mrekullueshme që ata kanë, dhe arkitektura koloniale e Santiago de Cuba dhe Havanas. Zbulova se, edhe pse Spanja dhe Amerika Latine kanë prejardhje të përbashkët, si gjuha e përbashkët dhe disa tradita, Karaibet dhe Hispanoamerika janë realitete të largëta, që ndryshojnë dukshëm nga Spanja dhe Evropa.

EN: I went to Latin America almost immediately after this first ugly experience and it was very timely because in the Caribbean I was able to rediscover the roots of my love for the Hispanic world, its culture, and its language. I went to the Dominican Republic and at first I felt almost at home because it was full of Italian tourists, who are very similar to us Albanians. In my country, the Italian culture and language are very present. And then I started to appreciate the relaxed way the locals lived, the climate, the nature, the blue sea and the music. Then, in Cuba, I was very attracted by their pride, the amazing culture they have, and the colonial architecture of Santiago de Cuba and Havana. I discovered that, although Spain and Latin America have common origins, such as the same language and some traditions, the Caribbean and Latin America are distant realities, which differ visibly from Spain and Europe.

GV: Çfarë mund të na tregoni për këto ndryshime kulturore midis Spanjës dhe Amerikës Latine nga këndvështrimi dhe përvojat tuaja?

“Hasta la Vista,” nga Petro Marko dhe “A España con Amor,” nga Elvi Sidheri. Foto nga autori, e përdorur me leje.

Spanja është pothuajse një vend tipik i Evropës Perëndimore: i zhvilluar, modern, me mendësi të hapur, edhe pse mban rrënjët e saj mesdhetare. Amerika Latine trashëgoi pjesën më të madhe të trashëgimisë kulturore spanjolle, si gjuha dhe shumë tradita, por gjithashtu ai Botë e Re e mrekullueshme ka krijuar vetëdijen e saj, duke u bazuar në përzierjen e shumë kulturave dhe etnive që emigruan gjatë shekujve dhe u bashkuan me komponentin vendas dhe me njerëz nga origjina të tjera si Afrika dhe Azia.

ES: Spanja është pothuajse një vend tipik i Evropës Perëndimore: i zhvilluar, modern, me mendje të hapur, duke ruajtur rrënjët e saj mesdhetare. Amerika Latine trashëgoi shumicën e trashëgimisë kulturore spanjolle, si gjuha dhe shumë tradita, por gjithashtu ai Botë i Ri i mrekullueshëm ka krijuar vetë ndërgjegjen e tij, nga përzierja e shumë kulturave dhe etnive që migruan gjatë shekujve dhe bashkëvepruan me komponentin vendas dhe me njerëz nga origjina të tjera si Afrika dhe Azia.

GV: Në këtë përzierje kulturash në Amerikën Latine, si e shihni, nga Shqipëria, komponentin vendas që përmendni dhe ndërveprimin e tij me kulturat e tjera? A shihni ngjashmëri midis kësaj realiteti dhe kontekstit tuaj ballkanik?

Popullsitë indigjene përbëjnë pjesën më të rëndësishme të imazhit që kemi për Amerikën Latine, dhe veçanërisht atë që unë kam si një hispanofil, sepse ato janë zemra e kontinentit amerikan. Mendoj për përzierjen e etnive, gjuhëve, traditave dhe rrënjëve që kontribuuan civilizimet historike dhe gjithashtu për kontributin e kulturave vendase: pa to, Amerika Latine nuk do të ishte e njëjtë.

Penisula ballkanike gjithashtu ka qenë e banuar nga shumë kombësi të ndryshme dhe rajoni gjithmonë ka qenë një kryqëzim i civilizimeve, feve dhe perandorive. Jam shumë i vetëdijshëm se identiteti im shqiptar është krijuar nga përzierja e këtyre popujve dhe kulturave gjatë shekujve.

ES: Popullsitë indigjene përbëjnë pjesën më të rëndësishme të imazhit që kemi për Amerikën Latine, dhe veçanërisht atë që unë kam si një hispanofil, sepse ato janë zemra e kontinentit amerikan. Mendoj për përzierjen e etnive, gjuhëve, traditave dhe rrënjëve që kontribuuan civilizimet historike dhe gjithashtu për kontributin e kulturave vendase: pa to, Amerika Latine nuk do të ishte e njëjtë.

Penisula ballkanike gjithashtu ka qenë e banuar nga shumë kombësi të ndryshme dhe rajoni gjithmonë ka qenë një kryqëzim i civilizimeve, feve dhe perandorive. Jam shumë i vetëdijshëm se identiteti im shqiptar është krijuar nga përzierja e këtyre popujve dhe kulturave gjatë shekujve.

GV: A gjeni ngjashmëri kulturore midis Ballkanit dhe Amerikës Latine?

Sigurisht që mund të gjejmë shumë, po. Edhe pse nuk më pëlqen të flas për aspekte negative, duhet të përmendet se në këto dy rajone ekzistojnë probleme të përbashkëta si mungesa e stabilitetit, problemet ekonomike, krizat qeveritare, diktaturat e kaluara dhe sistemet demokratike të përzier. Fatmirësisht, ne gjithashtu ndajmë një qëndrim në jetën e përditshme për të jetuar me gëzim, jemi të zemëruar, i përçmojmë vështirësitë që përballemi dhe ekziston një kënaqësi e caktuar në ngadalësinë e përditshmërisë që na lejon të vlerësojmë kënaqësitë e vogla që na paraqiten. Më pëlqen të mendoj se, në një farë mënyre, Ballkanet janë Amerika Latine e Evropës në shumë aspekte të bukura.

ES: Sigurisht që mund të gjejmë shumë, po. Edhe pse nuk më pëlqen të flas për aspektet negative, duhet të përmendet se në këto dy rajone ekzistojnë probleme të përbashkëta si mungesa e stabilitetit, problemet ekonomike, krizat qeveritare, diktaturat e kaluara, dhe sistemet demokratike të përziera. Fatmirësisht, ne gjithashtu ndajmë një qëndrim të përditshëm për të jetuar me gëzim, jemi të shpejtë në temperament, i përçmojmë vështirësitë që përballemi, dhe ekziston një kënaqësi e caktuar në ngadalësinë e jetës së përditshme që na lejon të vlerësojmë kënaqësitë e vogla që na vijnë në rrugë. Më pëlqen të mendoj se, në një mënyrë, Ballkanet janë Amerika Latine e Evropës në shumë mënyra të bukura.

GV: A ekzistojnë fjalë shqipe që kanë përkthime të qarta në spanjisht, por në të njëjtën kohë, përkthimi i tyre në gjuhë të tjera është i vështirë sepse nuk ka ekuivalentë?

Mendoj se po. Mendoj për fjalën shumë tipike spanjolle “siesta” që mund të përkthehet lehtësisht me fjalën shqipe “kotem”: një lloj gjumi relaksues, i cili gjithashtu përfshin një traditë të kënaqësisë së ngadaltë të jetës që të dy kulturat e ndajmë.

ES: Mendoj se po. Mendoj për fjalën shumë tipike spanjolle “siesta” që mund të përkthehet lehtësisht me fjalën shqipe “kotem”: një lloj gjumi relaksues, i cili gjithashtu përfshin një traditë të kënaqësisë së ngadaltë të jetës që të dy kulturat e ndajmë.

GV: Dhe nëse do të duhet të zgjidhje vetëm një fjalë spanjolle, cila do të ishte ajo?

Ajo që gjithmonë më ka magjepsur është “hermosa”, sepse është një nga fjalët e para që mësova duke lexuar librin “Gjyshja hebreje e Toleidos” të Lion Feuchtwanger. Ai është një shkrimtar hebre gjerman dhe i mbijetuar i Holokaustit që në romanin e tij përshkruan dashurinë midis mbretit Alfonso VIII dhe Raquel, një vajzë hebreje të cilës i thërrisnin “Fermosa”. Për mua, Spanja dhe bota dhe kulturat hispanike janë thjesht të mrekullueshme.

ES: Ajo që gjithmonë më ka magjepsur është ” hermosa” (e mrekullueshme), që është një nga fjalët e para që mësova kur lexova librin “Gjyshja hebreje e Toleidos” të Lion Feuchtwanger. Ai është një shkrimtar hebre gjerman dhe i mbijetuar i Holokaustit që në romanin e tij përshkruan dashurinë midis mbretit Alfonso VIII dhe Raquel, një vajzë hebreje të cilës i thërrisnin “Fermosa”. Për mua, Spanja dhe bota dhe kulturat hispanike janë thjesht të mrekullueshme.

GV: Cilat autorë spanjollë dhe latin-amerikanë ju pëlqejnë ose ju kënaq më shumë të përktheni?

Më pëlqen të bëj përkthime sidomos nga poetët, qofshin ata nga Spanja apo Amerika Latine, dhe duhet të theksoj që përkthimi im i parë nga spanjishtja ishte tri nga Romanet Ekujative të Miguel de Cervantes. Gjithmonë përkthej autorë, si Octavio Paz, Mario Benedetti, César Vallejo –një nga poetët më të vështirë për t’u përkthyer–, Jaime Sabines, Pablo Neruda dhe, e preferuara ime absolute, Elvira Sastre.

ES: Më pëlqen të përkthej, sidomos nga poetët, qofshin ata nga Spanja apo Amerika Latine, dhe duhet të theksoj që përkthimi im i parë nga spanjishtja ishte tri nga Romanet Ekujative të Miguel de Cervantes. Gjithmonë përkthej autorë, si Octavio Paz, Mario Benedetti, César Vallejo —një nga poetët më të vështirë për t’u përkthyer —, Jaime Sabines, Pablo Neruda, dhe, e preferuara ime absolute, Elvira Sastre.

GV: Çfarë letërsie ekziston për marrëdhëniet midis botës shqiptare dhe atyre hispanike?

Pak dhe nuk është përkthyer. Referenca kryesore është libri i njohur Deri në takim (NdR: titulli origjinal në shqip) i autorit të madh Pietro Marko, ku përshkruan Luftën Civile Spanjolle duke u frymëzuar nga përvojat e tij si vullnetar i Brigadave Ndërkombëtare. Nuk është përkthyer kurrë në spanjisht dhe gjithmonë e rekomandoj për përkthimin e tij për shkak të disidencës ndaj diktaturës dhe përvojave që tregon. Gjithashtu do të doja të theksoja librin tim Me dashuri në Spanjë, në të cilin përshkruaj marrëdhëniet kulturore dhe njerëzore midis shqiptarëve dhe spanjollëve që nga viti 1930 deri më sot përmes tre histori dashurie në tre periudha të ndryshme. (NdR: në qershor është botuar në Spanjë romani policor Spionja prej kristali i Pere Cervantes, që vendos një histori dashurie midis një reporter spanjoll dhe një të mbijetuar nga lufta shqiptare në Kosovën e pasluftës)

ES: Pak dhe shumica nuk është përkthyer. Referenca është libri i njohur “Deri në takim” (NdR: titulli origjinal në shqip) i autorit të madh Pietro Marko, ku përshkruan Luftën Civile Spanjolle duke u frymëzuar nga përvojat e tij si vullnetar në Brigadat Ndërkombëtare. Nuk është përkthyer kurrë në spanjisht dhe gjithmonë e rekomandoj për përkthimin e tij për shkak të disidencës ndaj diktaturës dhe përvojave që tregon. Gjithashtu do të doja të theksoja librin tim “Në Spanjë me dashuri,” (A España con Amor), i cili përshkruan marrëdhëniet kulturore dhe njerëzore midis shqiptarëve dhe spanjollëve që nga vitet 1930 deri më sot përmes tre histori dashurie në tre periudha të ndryshme.

GV: Meqenëse letërsia shqiptare është pak e njohur, kujt duhet t’i kushtojmë vëmendje për të kuptuar më mirë këtë peizazh kulturor? Emri i shkrimtarit Ismail Kadaré gjithmonë del, por kush tjetër është?

Letërsia shqiptare po përjeton një lloj rilindjeje, pas rënies së regjimit totalitar në Shqipëri, por edhe në Kosovë, dhe ka shumë shkrimtarë të talentuar që po krijojnë një valë të re pa lidhje, pak ndikime dhe një mentalitet të ndryshëm nga regjimi i vjetër dhe reflektimet e tij në hapësirën tonë letrare, siç mund të jenë Erjus Mezini ose Kristaq Turtulli.

Kadaré është një nga të mëdhenjtë, dhe unë nuk po e them unë, por lexuesit në mbarë botën që lexojnë në më shumë se tridhjetë gjuhë në të cilat janë përkthyer librat e tij. Por veprat e tij janë pa dyshim të lidhura me atë periudhë historike. Ai dinte si të luante madhështisht me censurën, duke treguar probleme që askush tjetër nuk mund të vinte në dukje. Sidoqoftë, një fakt i trishtueshëm që shumë njerëz bien në kur shkruajnë për Shqipërinë është të marrin gjithmonë si pikë referimi dhunën e Kanunit mesjetar, Virgjinerit të Betuara, diktaturën e Hoxhës, prostitucionin, organizatat kriminale mafioze dhe asgjë tjetër, sikur Shqipëria dhe shqiptarët të ishin vetëm kjo. Është diçka shumë e poshtëruese, që nuk i bën drejtësi Shqipërisë as letrarisë së saj.

SHQ: Letërsia shqiptare po përjeton një lloj rilindjeje pas rënies së regjimit totalitar në Shqipëri, por edhe në Kosovë, dhe shumë shkrimtarë të talentuar po krijojnë një valë të re pa lidhje, pak ndikime dhe një mentalitet të ndryshëm nga regjimi i vjetër dhe efektet e tij në hapësirën tonë letrare, si Erjus Mezini ose Kristaq Turtulli.

Kadaré është një nga të mëdhenjtë, dhe unë nuk po e them unë, por lexuesit në mbarë botën që lexojnë në më shumë se tridhjetë gjuhë në të cilat janë përkthyer librat e tij. Por veprat e tij janë pa dyshim të lidhura me atë periudhë historike. Ai dinte si të luante madhështisht me censurën, duke treguar probleme që askush tjetër nuk mund të vinte në dukje. Sidoqoftë, një fakt i trishtueshëm që shumë njerëz bien në kur shkruajnë për Shqipërinë është të marrin gjithmonë si pikë referimi dhunën e Kanunit mesjetar, Virgjinerit të Betuara, diktaturën e Hoxhës, prostitucionin, organizatat kriminale mafioze dhe asgjë tjetër, sikur Shqipëria dhe shqiptarët të ishin vetëm kjo. Është diçka shumë e poshtëruese, që nuk i bën drejtësi Shqipërisë as letrarisë së saj.

GV: Në fakt, kur flitet për “Shqipërinë” dhe “Kosovën,” stereotipet negative kanë tendencë të shumohen, ose të paktën të jenë premoderne dhe të errëta. Si mund të kundërveprojë prodhimi kulturor ndaj këtyre përfaqësimeve dhe t’u ofrojë botës një vizion më të saktë, modern dhe kozmopolitan të Shqipërisë dhe Kosovës së sotme?

Tanto të huaj dhe shumë autorë shqiptarë zakonisht fokusohen në këtë, ndoshta, sepse është më e lehtë për ta sesa të thellohen në aspekte të tjera. Në letërsinë time, përkundrazi, gjithmonë përpiqem të përqendroj vëmendjen te karakteri kosmopolit i lashtë tipik i shqiptarëve. Për shembull, te fakti që toka jonë gjithmonë ka qenë një kryqëzim i civilizimeve, gjuhëve, kulturave dhe traditave dhe kjo çon në një mendësi të hapur dhe në një mikpritje karakteristike që shihet, ndër të tjera, në shpëtimin e hebrejve në Luftën e Dytë Botërore ose në pritjen e refugjatëve nga lufta e Kosovës në vitin 1999. Përpiqem të nxjerr në pah nga Besa jonë — kodi i nderit tradicional shqiptar — qëndrimin tonë të gëzuar dhe këmbënguljen tonë dhe karakterin e pathyeshëm përballë vështirësive të jetës, fatit të keq, pushtuesve dhe regjimeve shtypëse.

EN: Both foreigners and many Albanian authors tend to focus on these things, perhaps, because it is easier for them than to delve into other aspects. In my literature, on the contrary, I always try to focus on the ancestral cosmopolitan character typical of Albanians. For example, on the fact that our land has always been a crossroads of civilizations, languages, cultures and traditions and that leads to an open-mindedness and a characteristic hospitality that is seen, among other things, in the rescue of Jews in World War II or in the reception of refugees from the Kosovo war in 1999. I try to bring out from our Besa — the traditional Albanian code of honor — our cheerful attitude and our stubbornness and invincible character in the face of life's difficulties, bad luck, invaders and oppressive regimes.

GV: Çfarë bashkëpunimi të ardhshëm mund të presim midis botës shqiptare dhe botës hispanike duke marrë parasysh se ato janë sfera periferike të prodhimit kulturor global?

Jam i sigurt se ndërtohet gjithnjë e më shumë ura kulturore midis kulturave tona dhe njerëzve, veçanërisht përmes letërsisë, dhe do të bëj më të mirën time për të dhënë kontributin tim në këtë kontekst, si autor dhe si përkthyes.

EN: I am sure that cultural bridges will continue to be built between our cultures and people, especially through literature, and I will do my best to contribute in this context, both as an author and as a translator.