Si mund të ndikojë konflikti midis Izraelit dhe Iranit në...

Në datën 12 qershor 2025, Izraeli filloi një ofensivë ushtarake direkte kundër Iranit. Midis justifikimeve të paraqitura nga Tel Avivi është pretendimi se informacionet e inteligjencës treguan për një avancim të rëndësishëm të programit bërthamor iranian. Kishin vlerësime se shteti do të ishte vetëm disa muaj, ose edhe javë, larg përfitimit të një bombe bërthamore.

Sulmi shënon kulmin e një rrugëtimi të gjatë të retorikës ushtarake dhe kërcënimeve të ndërsjella midis dy vendeve. Ngre, mbi të gjitha, pyetje rreth gjendjes reale të aktiviteteve bërthamore të Iranit dhe rolin e institucioneve ndërkombëtare, veçanërisht Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (AIEA) dhe fuqive perëndimore në drejtimin e këtij procesi.

Roli i AIEA dhe dilemave të Traktatit të Ndalimit të Proliferimit Bërthamor

Pika e parë thelbësore përfshin veprimtarinë e AIEA-së si ruajtëse e Traktatit të Ndalimit të Proliferimit Bërthamor (TNP). Detyra e agjencisë është jo vetëm të sigurojë të drejtën e shteteve jo me armë bërthamore për akses paqësor në teknologjinë bërthamore, por edhe të shmangë përhapjen e këtyre armëve. Kjo realizohet përmes marrëveshjeve të mbrojtjes dhe monitorimit të rreptë të aktiviteteve bërthamore të anëtarëve të saj.

Gjatë dekadave të fundit, Irani ka qenë një provë e vazhdueshme për mekanizmat e verifikimit të TNP-së. Pavarësisht përpjekjeve të AIEA-së për të siguruar përmbushjen e detyrimeve nga Irani, vështirësitë për të marrë informacione të qarta dhe të sakta mbi programin bërthamor iranian janë shtuar. Dështimet e përsëritura në përmbushjen e masave mbrojtëse, së bashku me mungesën e sqarimeve bindëse mbi aktivitetet e dyshuara, vendosin vendin në rrugën e përplasjes me regjimin ndërkombëtar të ndalimit të proliferimit – pavarësisht nëse tashmë posedon, ose jo, armë bërthamore.

Në këtë kontekst, roli i IAEA bëhet edhe më kompleks përballë qëndrimit të Izraelit. Bëhet fjalë për një shtet që, edhe pse ka një arsenale bërthamore të vlerësuar në rreth 90 kokë bisha, nuk e ka njohur kurrë zyrtarisht atë kapacitet dhe nuk është nënshkrues i TNP-së). Kështu, vendimi i Izraelit për të nisur një ofensivë për të parandaluar avancimin bërthamor të Iranit, pa mbështetjen e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, përbën një sfidë të dyfishtë ndaj së drejtës ndërkombëtare: minon mekanizmat e negociatave dhe monitorimit të promovuar nga IAEA dhe dobëson rolin e Këshillit të Sigurimit si ruajtës i sigurisë kolektive në sistemin ndërkombëtar pas Luftës së Dytë Botërore.

Rreziqe të sulmeve ndaj instalacioneve bërthamore

Përdorimi i sulmeve ushtarake kundër instalacioneve bërthamore hap edhe një dimension të ri të rrezikut. Sulmet e këtij lloji mund të shkaktojnë shpërndarjen e materialeve radioaktive dhe të shkaktojnë katastrofa mjedisore me përmasa ndërkombëtare. Një aksident i rëndë mund të kërkojë krijimin e zonave të përhershme të ndalimit rreth instalacioneve të prekura, përveç formimit të reve toksike me potencial për të prekur vendet fqinje.

Duke qenë i vetëdijshëm për këto rreziqe, vetë IAEA-në në datën 13 qershor, lëshoi një njoftim duke dënuar sulmet ndaj instalacioneve bërthamore pa marrë parasysh arsyet, duke paralajmëruar për rreziqet bërthamore dhe radiologjike të përfshira jo vetëm për materialet dhe strukturat, por, mbi të gjitha, për popullsitë civile.

Perëndimi, marrëveshja bërthamore dhe logjika e anarqisë ndërkombëtare

Një element tjetër kryesor i këtij debati është sjellja e vendeve perëndimore në menaxhimin e krizës bërthamore të Iranit. Episodi më i shquar ishte largimi unilateral i Shteteve të Bashkuara nga Plani i Veprimit të Përbashkët Global (JCPOA) në vitin 2018, gjatë qeverisë Trump, vetëm tre vjet pas nënshkrimit të tij. Ky veprim tregoi Iranit – dhe botës – se marrëveshjet ndërkombëtare mund të braktisen në varësi të situatës politike të brendshme të nënshkruesve. Kjo dobëson besimin në institucionet multilaterale dhe në parashikueshmërinë e marrëdhënieve ndërkombëtare.

Këto papërputhshmëri nuk janë të reja: që nga fundi i Luftës së Ftohtë, dobësia e angazhimeve politike dhe institucionale ka ndikuar në rritjen e pasigurisë dhe të proliferimit bërthamor, siç dëshmojnë rastet e Indisë, Pakistanit dhe Koresë së Veriut. Vetë sistemi ndërkombëtar, i ndërtuar mbi anarqi dhe pasiguri, varet nga institucionet e qëndrueshme dhe nga përmbushja konsistente e marrëveshjeve për të ndërmjetësuar tensionet dhe për të shmangur eskalimet. Kur këta shtylla dështojnë, shtetet kërkojnë të sigurojnë sigurinë e tyre vetë – përfshirë zhvillimin e arsenaleve bërthamore.

Në këtë kuadër, si shkeljet e Memorandumit të Budapestit nga Rusia, në aneksimin e Krimesë në vitin 2014 dhe fillimin e një konflikti të armatosur me Ukrainën në vitin 2022, ilustrojnë koston e pasigurisë: duke shkelur premtimin për të respektuar sovranitetin ukrainas në këmbim të kthimit të arsenalit bërthamor të mbetur nga Bashkimi Sovjetik, fuqitë e mëdha kanë treguar se garancitë e sigurisë mund të heqen, duke inkurajuar vendet e tjera të kërkojnë aftësinë e tyre disuazionuese.

Irani nuk arriti të heqë dyshimet mbi militarizimin e mundshëm të programit të tij

AIEA, përmes Këshillit të saj të Guvernatorëve, publikoi më 12 qershor, një deklaratë më e fuqishme mbi programin bërthamor të Iranit. Këshilli, organi kryesor vendimmarrës i Agjencisë, theksoi tre pika kryesore shqetësimi: nevojën për sqarime nga Irani mbi praninë e materialit bërthamor me origjinë antropogjenike (pra, të ndryshuar nga ndërhyrja njerëzore); ekzistencën e uranit të pasuruar shumë pa justifikime të arsyeshme; dhe zbulimin e pajisjeve të kontaminuara radiologjikisht, duke sugjeruar aktivitete të papajtueshme me përdorimin paqësor të deklaruar.

Këto gjetje forcojnë dyshimet ndërkombëtare për qëllimet reale të programit bërthamor iranian. Edhe pse Irani është nënshkrues i TNP – dhe, për këtë arsye, i autorizuar ligjërisht për zhvillimin e teknologjisë bërthamore vetëm për qëllime paqësore –, Irani ende nuk ka arritur të heqë dyshimet mbi mundësinë e militarizimit të programit të tij.

Pengesa, rreziqe dhe e ardhmja e mosproliferimit

Sulmi i Izraelit ndaj Iranit përfaqëson shumë më tepër sesa një episod i vetëm i tensioneve rajonale. Ai sugjeron dobësimin e mekanizmave multilaterale për parandalimin e konflikteve dhe kontrollin e armëve, evidenton dobësinë e normave ndërkombëtare përballë politikës së fuqisë. Dhe ekspozon botën ndaj rreziqeve të papara të katastrofës bërthamore – qoftë për shkak të përshkallëzimit ushtarak, qoftë për aksidente që rrjedhin nga veprime luftarake kundër instalimeve bërthamore.

E ardhmja e regjimit të mosshpërndarjes bërthamore varet, tani, nga aftësia për të rindërtuar besimin në institucionet multilaterale, për të rivendosur fuqinë e marrëveshjeve ndërkombëtare dhe për të zhvilluar mekanizma të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve që nuk varen vetëm nga përdorimi i forcës. Në një botë gjithnjë e më shumë multipolare dhe të fragmentuar, sfida nuk është vetëm të shmanget që shtetet e reja të marrin armë bërthamore, por edhe të sigurohet që kërkimi për siguri nuk e çon njerëzimin në humnera të reja.