Dhuna ndërkomunitare në Siri dhe e ardhmja e tranzicionit

Siriu ka përjetuar një ngjarje jashtëzakonisht të dhunshme në jug të vendit, duke nxjerrë në pah çështjen e druzëve, një minoritet etno-fetare që është gjithashtu i pranishëm në Liban, në Jordani (ku është prejardhja e ministrit të punëve të jashtme) dhe në Izrael, me lidhje të rëndësishme ndërkombëtare. Gjithçka fillon nga një incident lokal, më 11 korrik 2025, duke përballur një tregtar druzë me grabitës bédouinë, në një rajon të gjerë të pafavorshëm dhe të varfër.

---

Eksplodimi i fundit i dhunës në Souweïda (jug i Sirisë) ringjall mosmarrëveshje të vjetra midis Druzeve dhe Bédouinëve, të ushqyer nga rivalitetet rreth kontrollit të tokave – fushat bujqësore, kullotat – por edhe rrugët e kontrabandës, kryesisht të drogës, që janë bërë një mjet për mbijetesë lokale. Pas këtij përballjeje, po shihet një dinamikë rajonale më e gjerë e Jugut të Sirisë, deri në kufijtë e Jordanisë.

Ky sfond u shfaq hapur në fund të marsit 2025 kur në televizion drejtpërdrejt, një përfaqësues bédouin i kërkoi me forcë presidentit Ahmed Hussein Al-Charaa, menjëherë pas emërimit të qeverisë së dytë të tranzicionit, për të denoncuar mungesën e përfaqësuesve nga Jugut. Al-Charaa iu përgjigj se qeveria përfshin mirë një ministër që është prejardhje nga Jugut: në fakt, është një Druze nga Souweïda, gjë që vetëm konfirmon margjinalizimin e ndjerë në pjesë të tjera shoqërore të Jugut.

Disa episode të tensioneve të dhunshme rreth minoritetit druzh kishin ndodhur që nga rrëzimi i regjimit Assad, por ishin mbajtur nën kontroll, veçanërisht incidente midis forcave të sigurisë (dhe forcave të lidhura) dhe grupeve të mbrojtjes së vetëdijes druzh në Damask (Jaramana, Ashrafiyyat Sahniyya) në prill 2025. Por niveli i dhunës që arriti që nga 11 korriku është i paprecedentë, me hakmarrje dhe shkatërrime nga të dyja palët dhe mobilizim të gjerë të grupeve të armatosura druzh dhe beduine, duke shkaktuar në disa ditë më shumë se një mijë të vdekur, zhvendosje të mëdha dhe mizori të ndryshme, të gjitha mbi një sfond të shpërthimit të urrejtjes në rrjetet sociale.

Epizodi i dhunshëm në Jug zhvillohet në kontekstin specifik dhe të brishtë të tranzicionit në Siri pas rrëzimit të papritur të regjimit Assad dhe ardhjes në pushtet të një grupi të armatosur shumë specifik nga Veriu-Jugu i Perëndimit, Hayat Tahrir al-Cham (HTC). Ky tranzicion, tashmë shumë i brishtë, siç kishte treguar epizodi i dhunës kundër alauitëve në breg në mars 2025 (raporti i hetimit mbi këtë masakër iu dorëzua presidentit Al-Charaa më 13 korrik), është edhe më e brishtë për shkak të dhunës ekstreme që ndodhi në Souweïda. Në këtë shtohet një faktor rajonal gjithnjë e më i rëndësishëm: ndërsa dobësimi i Iranit dhe Hezbollah-it tashmë kishte shtyrë rrëzimin e regjimit Assad, ndërhyrja izraelite në këtë krizë lokale tani bëhet një element qendror, dhe intruziv, i tranzicionit.

Një rritje e dhunës që prek zemrën e tranzicionit

Përkundër çdo pritjeje, tranzicioni sirian i filluar në dhjetor 2024 deri më tani dukej relativisht i kontrolluar, pjesërisht falë komunikimit të zgjuar të grupit HTC, aktori i ri në pushtet. Kjo kontroll i rrëfimit ishte veçanërisht i rëndësishëm pasi HTC, grup i armatosur që vjen nga Veriu-Jugu dhe i shënuar nga një gjenezë xhihadiste (Shteti Islamik në Irak, Al-Qaida), kishte ndërprerë zyrtarisht trashëgiminë e këtij trashëgimie. Bëhej fjalë për të rifilluar me impulsin fillestar të revolucionit të vitit 2011, i bazuar në mobilizim paqësor kundër autoritarizmit.

Por ekzistonin sinjale paralajmëruese. Në mars 2025, raportohet për dhunë të rënda në bregun sirian, vendbanimi historik i minoritetit alauit, gjatë kohës së gjatë të instrumentalizuar nga regjimi i Assadit.

Në të njëjtën kohë, një tjetër shtyllë e procesit qëndronte në rikthimin rajonal dhe ndërkombëtar të Sirisë së re, i mundësuar nga një diplomaci proaktive. Në planin ekonomik, regjimi kishte dhënë garancitë e nevojshme për të arritur heqjen e sanksioneve amerikane, pastaj evropiane, të cilat po mbyllnin një ekonomi të varfër.

Por Siria ndodhet në një pikë kthesë. Masat e vendosura dhe në proces për rindërtimin politik të brendshëm të regjimit, brenda periudhës tranzitore, shkaktojnë dyshime të shumta, siç kemi theksuar tashmë në këto kolona. Në veçanti, paraqiten probleme të rimarrjes së kontrollit nga qendra (Damasku) mbi hapësirat që janë autonomizuar në favor të dinamikave komplekse që nga viti 2011 – qoftë hapësira kurde apo hapësira druze –, si dhe mbi rajone tashmë periferike që gjatë kohës kanë qenë bastione të regjimit të Assadit, si rajoni i bregut alauit.

Qëllimi kryesor, i cili do të përcaktojë në fund suksesin e tranzicionit, është rikthimi i plotë i këtyre hapësirave në një logjikë shteti sirian përfshirës – dhe jo në atë të një shteti të dobësuar, të manipuluar dhe të devalvuar nga klikat që qëndrojnë në pushtet, siç ishte rasti nën pushtetin e mëparshëm për 54 vjet.

Dhuna shpërtheu në korrik në provincën e Suweidës (me 90% druze), territor që ka mbajtur një rrugë të veçantë që nga viti 2011. Tani, një veçanti e pranueshme në mënyrë de facto nën regjimin Assad, rajoni është pozicionuar kryesisht në prapavijë gjatë militarizimit të kryengritjes, pa u shmangur plotësisht dhunës: në vitin 2018, kjo është rikujtuar nga një sulm i dhunshëm i Daeshit – të cilin disa e atribuojnë regjimit të Assadit, i cili dëshiron t’u tregojë druzëve kufijtë e autonomisë së tyre.

Në 2023, një revolucion qytetar shpërthen në qytetin e Souweïda. Ajo është « toleruar » nga një regjim që atëherë ishte në skaj të shfryrë, dhe vazhdon në mënyrë të vazhdueshme deri në rrëzimin e saj. Që nga ardhja në pushtet e HTC, Souweïda ka arritur të ruajë autonominë e saj. Ajo gjithashtu mban sot disa grupe të armatosura druze: disa janë kundërshtuar ushtarakisht me forcat e sigurisë së regjimit Assad midis 2018 dhe 2024; të tjerë janë të përbërë, të paktën pjesërisht, nga ish-ushtarë të regjimit që nga rrëzimi i tij, duke përfshirë oficerë të njohur mirë. Por, tani, disa fraksione të rëndësishme druze mbrojnë rikthimin në kontrollin e qeverisë qendrore në Damask, në një mjedis të karakterizuar nga një factionalizëm shumë i ndërlikuar druz.

Çfarë të ardhmeje për shtetin qendror sirian në këtë rajon ?

Përtej vetëm rikthimit institucional të territoreve periferike, është çështja e vetë identitetit të entitetit sirian në ndërtim që vihet në dyshim. Kjo rindërtim i shtetit duhet të lejojë rikthimin e përbërësve të ndryshëm të shoqërisë – sidomos shoqëritë civile aktive, si ajo e Souweïda – dhe grupet e vetëqeverisura, shumica e të cilëve të armatosur, në një kornizë kombëtare të përbashkët.

Për momentin, identiteti dominues nën HTC mbetet ai i një Shteti mysliman sunit shumicë, i cili shkakton frikë për disa komunitete, fe ose grupe. Disa ditë para ngjarjeve në Souweïda, një përpjekje për ndërmjetësim të nivelit të lartë, e mbështetur fuqimisht nga Shtetet e Bashkuara dhe Franca, dështoi të vendoste një marrëveshje për rikthim me kurdët e YPG-SDF, të cilët kontrollojnë ende 25 % të territorit në Veri-Lindje. Kjo përpjekje e fundit shënon edhe një hap mbrapa në krahasim me avancimet e marrëveshjes së 10 marsit 2025 ndërmjet YPG-SDF dhe Damaskut. Pas përleshjeve në Souweïda, dyshimet e YPG-SDF ndaj Damaskut pritet të forcohen edhe më shumë.

Një test shumë i rëndësishëm për shtetin e ri sirian nën drejtimin e HTC është çështja e forcave të sigurisë dhe të ushtrisë, tashmë e kontestuar që nga masakrat e alauit në bregdet në mars. Bëhet fjalë për një problem klasik të periudhave të tranzicionit: rindërtimi, brenda asaj që njihet në gjuhën e zakonshme si Reforma e Sektorit të Sigurisë (SSR), të forcave të sigurisë të reformuara (policia dhe ushtria), të cilat duhet të ushtrojnë një rol mbrojtës të popullsisë me një etikë të caktuar, duke u larguar nga origjinat e tyre milicore – dhe, për disa, nga përfshirja në rrëmbim ose banditizëm –, duke shmangur ose duke dënuar ata që janë përfshirë në abuzime kundër civilëve.

Në Jug, pas 11 korrikut, forcat e Damaskut, të lidhura me HTC dhe të dislokuara si forcë ndërhyrjeje midis grupeve druze dhe beduine, janë sulmuar nga grupe druze, të nënshtruara ndaj abuzimeve, dhe kanë përgjigjur me abuzime të tjera që vetëm e kanë forcuar unitetin e grupeve druze rreth elementeve të tyre më ekstremistë. Ky lloj krize lejon (ose jo…) të demonstrojë nëse pushteti i ri është vërtet në një logjikë shtetërore stabilizimi.

Ndërhyrja gjithnjë e më e ndërhyrshme izraelite

Izraeli kishte treguar tashmë ndërhyrje të vazhdueshme nën regjimin e Assad, duke synuar sistematikisht dhe vazhdimisht interesat e Iranit dhe Hezbollahut në Siri. Pas rrëzimit të regjimit, ai ka intensifikuar veprimet e tij, duke shumëfishuar goditjet kundër materialit të sofistikuar, aviacionit, infrastrukturës dhe vendeve të raketave të lëna nga ushtria e Assadit.

Les Druzes janë të pranishëm në platformat e Golanit, të okupuar nga Izraeli, i cili ka zgjeruar postet e tij të fortifikuara në territorin sirian që nga rrëzimi i Assad. Ata gjithashtu jetojnë në Izrael, ku një komunitet i konsiderueshëm ka shtetësi izraelite. Aktivë politikisht, ata përfaqësojnë një grup ndikues të presionit, të mbështetur nga autoritetet e tyre fetare. Autoritetet izraelite i konsiderojnë ata si një minoritet besnik, duke marrë pjesë në shërbimin ushtarak, përfshirë në njësi të elitës ose të rojeve kufitare.

Ndërhyrja izraelite, e justifikuar nga mbrojtja e Druzeve të Sirisë, është bërë kohët e fundit shumë më intrusive. Qeveria izraelite është gjetur plotësisht e përfshirë në menaxhimin e krizës së korrikut midis Souweïda dhe Damaskut, kryesisht rreth negociatave për vendosjen eventuale të forcave ushtarake dhe të sigurisë siriane, veçanërisht Siguria e Përgjithshme, pastaj forcave më të lehta, ose forcave lokale druze "në lidhje" me këto forca të ardhura nga Damasku.

Propozimet e dalë nga marrëveshjet e armëpushimit, të negociuara midis aktorëve të shoqërisë civile druze, kristiane dhe figurave të tjera të njohura në Souweïda me Damaskun, janë denoncuar sistematikisht, pothuajse menjëherë pas njoftimit të tyre, nga disa grupe milicisë druze të afërta me sheikun Al-Hijri, një nga udhëheqësit kryesorë druzë. Këto denoncime u ndoqën menjëherë nga sulme izraelite që synonin forcat e Damaskut dhe grupet beduine.

Në mënyrë të paprecedentë, për të bërë presion mbi Damaskun para armëpushimit të dytë – gjithashtu të shkelur – më 16 korrik 2025, Tel-Avivi bombardoi një ndërtesë të kryesisë së ushtrisë siriane në qendër të Damaskut, si dhe një zonë pranë pallatit presidencial dhe bazave ushtarake në Jug. Këto bombardime kishin për qëllim të impononin idenë e një armëpushimi të dytë duke përfshirë vendosjen e forcave lokale druze për rivendosjen e sigurisë, dhe jo më forcave të sigurisë të ardhura nga Damasku.

Një qëllim i mundshëm i Izraelit është krijimi i një Sirie të Jugut të demilitarizuar, ose i një bastioni druzë të mbështetur nga Izraeli, në imazhin e modelit turk në Veri-Jug midis 2015 dhe 2024 – zona prej nga vjen HTC në dhjetor 2024 – me marrëveshje lokale dhe një administratë jozyrtare.

Po edhe të dyshohet, të paktën në disa sektorë të pushtetit izraelit, një vullnet për ndërhyrje rajonale në shkallë të gjerë në shtete të dobësuara ose të shkatërruara (nga Izraeli), sipas qëllimeve të tij. Kjo strategji është pjesë e një "rimodelimi" të paprecedentë të Lindjes së Mesme.

Ajo shfaqet në Gaza, ku Izraeli vazhdon veprimet e tij ushtarake pa asnjëherë pranuar një armëpushje, si dhe në Liban, Iran – kryesisht pas luftës direkte midis dy vendeve dhe shkatërrimit (për t’u konfirmuar) të programit bërthamor me ndihmën e një ndërhyrje ajrore amerikane – dhe në Siri. Në të gjitha këto zona, aviacioni izraelit kontrollon në masë të madhe hapësirën ajrore.

Në rastin e Sirisë, kjo strategji madje është kritikuar nga i dërguari i Trump për Siri dhe ambasador në Turqi, Tom Barrack, i cili deklaroi në një intervistë për AP se ndërhyrja izraelite "krijon një tjetër segment shumë të konfuz".

Pasojat më të gjera të një shpërthimi lokal

Rasti i Souweïda përbën një moment vendimtar për tranzicionin sirian nën drejtimin e HTC-së, e cila ndodhet në një kryqëzim rrugësh: ose drejt rindërtimit të një Shteti të vërtetë, ose drejt dështimit dhe rrëzimit të procesit.

Së pari, presidenti Al-Charaa duket i dobët nga paaftësia për të ndaluar dhunën që shpërtheu nga një incident i thjeshtë lokal. Apo cilësia e udhëheqjes është një faktor kyç në çdo tranzicion. Disa elementë mund edhe të kontribuojnë seriozisht në delegjitimimin. Mbështetësit e tij i kritikojnë veçanërisht bllokadën e imponuar nga forcat ushtarake të HTC rreth provincës së Souweïda. Kjo bllokadë, e cila kishte për qëllim të pengonte forcimin e klaneve tribale sunite, u perceptua si një kapitullim para grupeve druze të mbështetura nga Izraeli, kryesisht Hikmet Al-Hijri. Në rrjetet sociale si Telegram, X ose Twitter, Al-Charaa kritikohet për dhënie shumë koncesionesh ndaj Izraelit, i cili imponon një kontroll druz në provincë, së bashku me zhvendosjen e shumë Beduinëve (rreth 10 % e popullsisë).

Këto kritika lidhen me pozicionimin shumë pajtimtar të mëparshëm të autoriteteve të reja të Damaskut ndaj Izraelit, kryesisht kthimi i dosjeve personale të spiunit izraelit në zemër të shtetit sirian Eli Cohen, i varur në Damask në maj 1965; bllokimi i grupet palestineze të armatosura të strehuara në Damask; takimet sekrete të nivelit të lartë ndërmjet zyrtarëve sirianë dhe kabinetit të sigurisë izraelite, kryesisht në Emiratet e Bashkuara Arabe ose në Bakü.

Takimi i fundit më 12 korrik, disa ditë para shpërthimit të ngjarjeve në Souweïda, u perceptua gabimisht në Damask si një dritë jeshile për të kryer një operacion për ruajtjen e rendit në rajonin druz. Së fundmi, një takim zyrtar i parë u zhvillua në Paris më 24 korrik ndërmjet ministrit të punëve të jashtme sirian dhe ministrit izraelit të çështjeve strategjike Dermer.

Pastaj, shpërthimi i dhunës në terren – me trupa të torturuar, të varur ose të ekspozuar në makinë të shpejta – dhe në rrjetet e të njëjtave rrjete sociale ka ushqyer konfesionalizmin. Logjika e hakmarrjes rrezikon të kthejë armëpushimin në një pushim të thjeshtë, më shumë se një hap drejt paqes dhe pajtimit/rindërtimit.

Së fundi, forcat civile dhe qytetare lokale të Souweidës, të cilat gjithmonë kanë negociuar me Damaskun, janë dobësuar përballë grupeve të armatosura më të ashpra që kërkojnë të vetëqeverisen ndaj Damaskut.

Muajt në vijim do të jenë vendimtarë për presidentin Al-Charaa…