Efekti i pragut: Pse harrojmë çfarë po mendonim kur ndryshojmë dhomë?

Arrin në kuzhinë me një ide të qartë, por kur kalon derën, diçka zhduket. Nuk kujton më përse erdhi. Dhe qëndron disa sekonda para frigoriferit, sikur të ftohti të mund ta freskonte qëllimin që u humb me ndryshimin e vendit.

Ky fenomen është studiuar nga psikologjia njohëse dhe njihet si ‘efekti i portës’ (efekti i hyrjes ose efekti i përditësimit të vendndodhjes në anglisht). Mjafton të kalosh një derë që truri të interpretojë se ka përfunduar një funksion dhe të fillojë një tjetër.

Kjo ndodh sepse memoria jonë semantike (ajo që përdorim për të kujtuar koncepte) funksionon më mirë kur është e lidhur me memorien episodike (atë që përdorim për të kujtuar vende), dhe kjo e fundit lidhet me çelësa kontekstuale. Prandaj, kur kthehemi në kontekstin origjinal –me pak mashtrim, nëse dikush është prezent–, zakonisht rikuperojmë informacionin e humbur.

Një mashtrim i shpejtë që mund të paraqitet në skenën e Teatrit të njohur dhe karnevalik të Gran Falla të Kadizit, përballë të cilit po shkruaj këto fjalë.

Hapet skena dhe shfaqen njerëz në kostume zhytjeje

Në fund të dekadës së viteve 70, psikologu britanik Alan Baddeley (i njohur botërisht për studimet e tij mbi kujtesën) realizoi, së bashku me kolegë të tjerë, disa studime me një kast të çuditshëm.

Në eksperimentin e tij më të njohur, ai kërkoi nga një ekip universitar zhytjeje që të memorizonte lista fjalësh në dy mjedise të ndryshme: nën ujë dhe në tokë të thatë. Më pas, ai vlerësoi aftësinë e pjesëmarrësve për të kujtuar ato fjalë, si në të njëjtin mjedis të mësimit ashtu edhe në atë tjetër. Rezultati ishte i qartë: ata që mësonin dhe kujtonin në të njëjtin vend (ujë-ujë ose tokë-tokë) merrnin rezultate më të mira.

Me kalimin e kohës, një përmbledhje studimesh konfirmoi se konteksti (madje edhe gjendja e humorit) luan një rol kyç në kujtesë.

Ndryshimi i skenës: shfaqet harresa

Pra, kujtesa është si një aktore në teatër që do të interpretojë veçanërisht mirë rolin e saj nëse dekorimi, kostumet dhe madje edhe ndriçimi janë të njëjtë me ato në provat. Por nëse nuk ka studiuar mirë skenarin, do të dorëzohet ndaj ndryshimit të skenës që shkakton kalimi nëpër një derë.

Përdorimi i terminit ‘efekti i pragut’ u bë për herë të herën e parë në vitin 2011, por filloi të studiohej në 2006. Në atë studim të parë, ekipi i kërkimit kërkoi nga pjesëmarrësit që të memorizonin objekte të pranishme në një hapësirë virtuale dhe më pas të lëviznin (virtualisht) në një dhomë tjetër. Zbuluan se, sapo kalonin një prag, aftësia për të kujtuar ato objekte zvogëlohej ndjeshëm.

Shumë kërkime të mëvonshme konfirmuan se ishte një parim i përgjithshëm i përditësimit të kujtesës. Për më tepër, u tregua se rënia në performancë nuk shkaktohej nga distanca e kaluar ose koha e kaluar, por thjesht nga ndryshimi i “skenës”.

Këto rezultate mbështesin idenë e “modelit të horizontit të ngjarjeve”: duke ndryshuar kontekstin, informacioni i lidhur segmentizohet dhe bëhet më pak i arritshëm. Harresa ndodh edhe nëse thjesht imagjinojmë se po kalojmë një derë.

Akti final që zbulohet nga intriga

Siç është shfaqur gjatë gjithë artikullit, nuk është porta vetë ajo që na fshin kujtimet, por ndryshimi i skenës. Truri interpreton se fillon një akt i ri dhe shkëput, pjesërisht, informacionin nga akti i mëparshëm.

Në këtë linjë, disa studime të fundit, kryer me realitet virtual, gjithashtu kanë konfirmuar se ajo që është e rëndësishme është kalimi midis mjediseve, jo kalimi përmes një prag.

Një nga shkaqet kryesore të atyre humbjeve duket të jetë multitasking-u. Kur kryejmë disa veprime njëkohësisht, truri shpërndan vëmendjen sa mundet dhe disa informacione mbeten në “skenë”. Kapaciteti ynë njohës është i kufizuar, dhe kur ndryshon konteksti, detyrat që nuk kanë prioritet mund të zhduken.

Një mbyllje e perdeve pa demencën si protagonist

Fatkeqësisht, këto harresa të përditshme nuk tregojnë ndonjë dëm të rëndë. Është vërtetuar se ndikojnë në mënyrë të barabartë tek të rinjtë dhe të moshuarit. Kjo sugjeron se është një efekt anësor i mënyrës sesi mendja jonë organizon përvojën, dhe jo një shenjë alarmi për një demencë të mundshme.

Në këtë kuadër, Nietzsche shkroi: “harresa është një aftësi pozitive në kuptimin më të rreptë, një roje, një garanci e rendit dhe qetësisë”. Nëse nuk do të kishim aftësinë për të harruar, kujtimet do të na mbingarkonin dhe nuk do të kishte vend për veprim.

Lexo më shumë: Çfarë do të ndodhte nëse mund ta kujtonim absolutisht gjithçka?

Në fakt, ‘efekti prag’ ka anën e tij pozitive: ndryshimi i dhomës ose vendndodhjes na ndihmon të kujtojmë më mirë informacionin e ri. Duke modifikuar çelësat kontekstualë, përditëson vendndodhjen dhe krijon më pak ndërhyrje me detyrat e mëparshme. Kështu, truri shfrytëzon mjedisin e ri për të mësuar më qartë.

Gjithashtu, ekziston edhe mundësia të mbetemi “pa mend” pa ndryshuar skenën: kur shohim një person të veçantë dhe të dashur thellësisht në një vend të papritur dhe vonojmë ta njohim. Kjo ndodh sepse truri ka nevojë të kërkojë shenjat e dekoracioneve të zakonshme që të na përshtatet. Kjo situatë nuk është gjithashtu tregues i një deficiti njohës: mendja (dhe zemra) po rindërtohet para një reve të jashtëzakonshme dhe të bukur të kujtimeve.