Historia e gjatë e revolucionit, kundërshtisë dhe ndërhyr...

Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu ka shkuar përtej qëllimit të tij fillestar për të shkatërruar aftësinë e Iranit për të prodhuar armë bërthamore. Ai i bëri thirrje popullit iranian të ngrihet kundër regjimit të tyre islamik diktatorial dhe të transformojë Iranin sipas interesave izraelite.

Presidenti i Shteteve të Bashkuara Donald Trump është në peshore për veprime të mundshme ushtarake në mbështetje të qëllimit të Netanyahu dhe kërkoi dorëzimin total të Iranit.

Nëse SHBA do të përfshihet, kjo nuk do të jetë hera e parë që përpiqet të nxisë ndryshimin e regjimit me mjete ushtarake në Lindjen e Mesme. SHBA invaduan Irakun në vitin 2003 dhe mbështetën një operacion të NATO-s në Libi në vitin 2011, duke rrëzuar regjimet e Saddam Hussein dhe Muammar Gaddafi, përkatësisht.

Në të dy rastet, ndërhyrjet dështuan, duke shkaktuar paqëndrueshmëri afatgjatë në të dy vendet dhe në rajonin më të gjerë.

A mund të ndodhë e njëjta gjë në Iran nëse regjimi rrëzohet?

Siç përshkruaj në librin tim, Iran Rising: The Survival and Future of the Islamic Republic, Irani është një shoqëri pluraliste me një histori të ndërlikuar të grupeve rivale që përpiqen të shprehin autoritetin e tyre. Një tranzicion demokratik do të ishte i vështirë për t’u arritur.

Rrëzimi i shahut

Regjimi islamik iranian mori pushtetin pas ngritjes popullore pro-demokraci të 1978–79, e cila rrëzoi monarkinë pro-perëndimore të Mohammad Reza Shah Pahlavi.

Derisa deri në këtë moment, Irani kishte një histori të gjatë të sundimit monarkik që daton prej 2,500 vjetësh. Mohammad Reza, shah i fundit, ishte kreu i dinastisë Pahlavi, e cila erdhi në pushtet në vitin 1925.

Në vitin 1953, shah u detyrua të shkonte në mërgim nën impulsin radikal nacionalist dhe reformist të Kryeministrit të zgjedhur demokratikisht Mohammad Mosaddegh. Ai u kthye shpejt në fronin e tij përmes një grushti shteti të orkestruar nga CIA.

Pavarësisht të gjitha përpjekjeve të tij nacionaliste, pro-perëndimore, dhe modernizues, shah nuk mundi të heqë dorë nga turpi i të qenit rivendosur në fron me ndihmën e një fuqie të huaj.

Revolucioni kundër tij 25 vjet më vonë u udhëhoq nga elementë pro-demokraci. Por ajo përbëhej nga shumë grupe, duke përfshirë liberalistët, komunistët dhe islamistët, pa një udhëheqës të vetëm që i bashkonte.

Grupi klerikal shiit (ruhaniyat), i udhëhequr nga kundërshtari fetar dhe politik i Shahut, Ayatollah Ruhollah Khomeini, doli të ishte më i organizuari dhe i aftë të ofronte udhëheqje për revolucionin. Khomeini ishte në ekzil që nga fillimi i viteve 1960 (fillimisht në Irak dhe më pas në Francë), megjithatë ai dhe ndjekësit e tij kishin ndikim të konsiderueshëm mbi popullsinë, sidomos në zonat tradicionale rurale.

Kur administrata e Presidentit amerikan Jimmy Carter gjeti se nuk mund të mbështeste më shahun, ai u largua nga vendi dhe shkoi në ekzil në janar të vitit 1979. Kjo i dha mundësinë Khomeinit të kthehej në Iran për një mirëseardhje të trazuar.

Lindja e Republikës Islamike

Pas kryengritjes, Khomeini dhe mbështetësit e tij, duke përfshirë edhe udhëheqësin aktual suprem, Ayatollah Ali Khamenei, shfuqizuan monarkinë dhe e transformuan Iranin në një Republikë Islamike të udhëhequr nga klerikët, me qëndrime anti-Amerikane dhe anti-Israeli. Ai qeverisi vendin sipas vizionit të tij unik të Islamit.

Khomeini denoncoi SHBA-në si “Satani i Madh” dhe Izraelin si një grabitqar i paligjshëm i tokave palestineze – veçanërisht Jerusalemin. Ai gjithashtu shpalli një politikë të jashtme të “asnjëherë lindje, asnjëherë perëndim” por pro-Islamike, dhe bëri thirrje për përhapjen e revolucionit iranian në rajon.

Khomeini jo vetëm që ndryshoi Iranin, por gjithashtu sfidoi SHBA-në si forcën kryesore në formësimin e rendit rajonal. Dhe SHBA humbi një prej shtyllave më të rëndësishme të ndikimit të saj në rajonin e Gjirit Persik, të pasur me naftë dhe strategjikisht të rëndësishëm.

Frika nga veprime armiqësore amerikane ose izraelite (ose të kombinuara) kundër Republikës Islamike u bë fokusi i sjelljes së politikës së brendshme dhe të jashtme të Iranit.

Një udhëheqës i ri suprem merr pushtetin

Khomeini vdiq në vitin 1989. Pasuesi i tij, Ayatollah Ali Khamenei, ka qeverisur Iranin kryesisht në të njëjtën mënyrë xhihadiste (luftëdhënëse) dhe ijtihadi (pragmatike), duke drejtuar vendin përmes shumë sfidave të politikës së brendshme dhe të jashtme.

Khamenei forcoi regjimin duke theksuar vetë-mjaftueshmërinë, një aftësi më të fortë mbrojtëse dhe një kthesë drejt lindjes – Rusisë dhe Kinës – për të kundërshtuar SHBA-në dhe aleatët e saj. Ai qëndroi i palëkundur në kundërshtim me SHBA-në dhe aleatët e saj – veçanërisht Izraelin. Dhe tregoi fleksibilitet kur ishte i nevojshëm për të siguruar mbijetesën dhe vazhdimësinë e regjimit.

Khamenei ushtron një pushtet kushtetues të jashtëzakonshëm dhe autoritet shpirtëror.

Ai ka drejtuar ndërtimin e shumë instrumenteve të zbatimit të rregullave të pushtetit shtetëror, duke përfshirë zgjerimin e Korpusit të Gardës Revolucionare Islamike dhe degës së tij paramilitare, Basij, komitete revolucionare, dhe rrjete fetare Shia.

Koncepiti shia i martirizmit dhe besnikërisë ndaj Iranit si një vend sovran i vazhdueshëm për shekuj shkon në zemër të veprimeve të tij, si dhe të ndjekësve të tij.

Khamenei dhe zbatuesit e tij të rregullit, së bashku me një president të zgjedhur dhe Asamblenë Kombëtare, janë plotësisht të vetëdijshëm se nëse regjimi rrëzohet, ata do të përballen me të njëjtën fat. Si i tillë, nuk mund të presim që ata të ngritin flamurin e bardhë dhe të dorëzohen lehtë për Izraelin dhe SHBA-në.

Megjithatë, në rast se regjimi bie nën peshën e një kryengritje të përbashkët të brendshme dhe presionit të jashtëm, lind pyetja: çfarë është alternativa?

Kthimi i shahut?

Shumë iranianë janë të pakënaqur me regjimin, por nuk ka një opozitë të organizuar nën një lider kombëtarisht bashkues.

Biri i shahut të mëparshëm, princu trashëgimtar Reza Pahlavi, po fiton pak popullaritet. Ai është duke folur në X në ditët e fundit, duke u thënë iranianëve të tij:

Fund i Republikës Islame është fundi i luftës së saj 46-vjeçare kundër kombit iranian. Aparati i shtypjes së regjimit po rrënohet. E gjitha që kërkohet tani është një kryengritje kombëtare për të mbyllur këtë makth njëherë e përgjithmonë.

Që nga rrëzimi i babait të tij, ai ka jetuar në ekzil në SHBA. Si pasojë, ai është i njollosur nga lidhjet e tij të afërta me Uashingtonin dhe Jeruzalemin, sidomos Netanyahu.

Nëse ai do të kthehej në pushtet – ndoshta përmes ndihmës së SHBA-së – ai do të përballej me të njëjtin problem të legjitimitetit politik si babai i tij.

Çfarë sjell e ardhmja?

Irani nuk ka pasur kurrë një traditë të gjatë të demokracisë. Ai përjetoi raste të shkurtra liberalizmi në gjysmën e parë të shekullit të 20-të, por çdo përpjekje për ta bërë atë të qëndrueshëm rezultoi në kaos dhe kthim te qeverisja autoritare.

Gjithashtu, vendi rrallëherë është liruar nga ndërhyrje e jashtme, duke pasur parasysh pasuritë e tij të mëdha hidrokarbure dhe vendndodhjen strategjike. Gjithashtu, është shprehur për ndarje të brendshme, duke pasur parasysh përzierjen e tij etnike dhe fetare.

Persianët Shia përbëjnë më shumë se gjysmën e popullsisë, por vendi ka një numër minoritetesh etnike Sunni, si kurdët, azarët, baluchët dhe arabët. Të gjithë ata kanë pasur tendenca separatiste.

Irani historikisht është mbajtur së bashku nga centralizimi në vend të shpërndarjes së pushtetit.

Nëse regjimi islamik do të shpërbëhet në një formë ose tjetër, do të ishte një gabim të pritej një transferim i qetë i pushtetit ose një tranzicion drejt demokratizimit brenda një kornize kombëtare të unifikuar.

Në të njëjtën kohë, populli iranian është shumë i kulturuar dhe krijues, me një histori shumë të pasur dhe krenare të arritjeve dhe civilizimit.

Ata janë plotësisht të aftë të hartojnë fatin e tyre vetë sa herë që nuk ka duar të huaja që kërkojnë përfitime personale në proces – diçka që ata kanë përjetuar rrallëherë.