Klimat: Pse hapja e të dhënave shkencore është thelbësore për bregdetet tona
Në zonat bregdetare – ku presionet janë të forta (erozion, përmbytje), rreziqet janë të larta (majoriteti i popullsisë botërore jeton aty) dhe sfidat e qëndrueshmërisë janë të mëdha (ata strehojnë një biodiversitet të pasur dhe unik që plotëson shumë funksione thelbësore për jetën) –, problemet shpesh përfshijnë një numër të madh aktorësh me qëllime të ndryshme. Të lejojmë ata të kenë qasje në një bazë të përbashkët njohurish është thelbësore për të gjetur zgjidhje efektive për të gjithë dhe kompromis të drejtë.
Në kohën e Konferencës së Kombeve të Bashkuara për oqeanin, e cila mbahet nga data 9 deri më 15 qershor 2025 në Nice, përpjekjet për hapjen e të dhënave në Francë dhe Evropë janë veçanërisht urgjente pasi Shtetet e Bashkuara, të cilat tradicionalisht janë motorë të kërkimit global, po tërheqin nga qarkullimi, me kërkesë të administratës Trump, të dhëna të rëndësishme. Në një botë të përballur me sfida kritike, të tilla si përshtatja ndaj ndryshimeve klimatike ose rritja e ekstremizmave politikë, hapja e dijes është një kusht sine qua non për bashkëpunimin, përparimin dhe demokracinë. Demokratisimi i shkencës kalon në radhë të parë përmes qasjes në njohuri, dhe sot është i kërcënuar.
Njohuria dhe shpërndarja e saj pa kufij janë thelbësore për të vepruar për qëndrueshmërinë dhe reziliencën e socioekosistemeve tona. Pa njohuri objektive, paragjykimet marrin epërsi mbi arsyen dhe çojnë në zgjedhje zhvillimi zakonisht të papërshtatshme, madje edhe kundërproduktive, ose të padrejta. Ky duel midis dijes dhe besimit, progresizmit dhe errësimit, ekziston prej kohësh, por me siguri mori një dimension të ri me rritjen e internetit dhe teknologjive të tjera të reja të telekomunikacionit, dhe më së fundi të inteligjencës artificiale. Këto mjete kanë shpejtuar në mënyrë eksponenciale prodhimin dhe përhapjen e njohurive si dhe të dezinformimit. Dhe lufta është e ashpër.
Për shembull, vendimet e fundit të administratës së presidentit të Shteteve të Bashkuara Donald Trump, të cilat brenda disa muajsh kanë dëmtojnë kërkimin amerikan dhe rrjedhimisht, kërkimin global, duke ndalur financimet për tema të konsideruara "të ndjeshme", si ndryshimi klimatike ose studimi i gjinive. Në veçanti, të të dhënat lidhur me këto çështje po hiqen gradualisht nga qarkullimi, kryesisht mbi oqeanin, dhe zakonisht hostohen nga agjencitë federale si NOAA (për oqeanin dhe atmosferën) dhe NASA (për hapësirën).
Lexo gjithashtu: Shkatërrimi i të dhënave shkencore në Shtetet e Bashkuara: një absurditet intelektual, etik, por edhe ekonomik
Por në aspektin e aksesit në njohuri, Shtetet e Bashkuara të Trump nuk janë një përjashtim, as edhe vendet e udhëhequra nga regjime ekstreme. Edhe në Francë, shumë raste (gjak i ndotur, Mediator, chlordécone, së fundmi Nestlé, etj.) tregojnë se çdo pushtet mund të tentojë, për arsye të ndryshme, të fshehë informacione thelbësore për mirëqenien e përgjithshme.
Përtej skandaleve të dezinformimit, mungesa ose mospërmbushja e informacionit pengon çdo vendimmarrje të arsyeshme dhe kufizon aftësinë tonë për të zvogëluar ndikimin tonë në ekosisteme. Për shembull, është e vështirë të menaxhosh qëndrueshëm peshkatarinë pa të dhëna mbi vlerësimin e stokut të peshqve dhe evoluimin e tyre të mundshëm me klimën.
Në këtë kontekst, kërkimi shkencor ka një rol kyç si prodhues i njohurive të dëshmuara dhe objektive. Megjithatë, duhet që ai të adoptojë praktikat e mira për ta bërë këtë dijeni të arritshme dhe të përdorshme.
Të bëjmë njohuritë të arritshme dhe të ripërdorshme
Lëvizja e shkencës së hapur, e iniciuar në fillim të viteve 1990 nga Paul Ginsparg dhe arkiva e tij e hapur arXiv, shfaqet si e domosdoshme për shpërndarjen e njohurive dhe rivendosjen e arsyes në qendër të funksionimit të shoqërive tona.
Shkenca e hapur bazohet në një ide të thjeshtë: njohuritë e nxjerra nga kërkimi duhet të jenë të arritshme për të gjithë, qoftë përmes publikimeve, të dhënave, mjeteve, modeleve ose metodave. Kjo transformim i praktikave shkencore është një revolucion i heshtur që rivendos marrëdhëniet midis kërkuesve, qytetarëve, ndërmarrjeve dhe vendimmarrësve publikë.
Për të lexuar gjithashtu: Shkenca e hapur: Rivendosja e qarkullimit të njohurive të lirë
Në praktikë, ku jemi sot në terren?
Nëse ndjekim planet e reja evropiane për shkencën e hapur (EOSC) dhe Planin kombëtar për shkencën e hapur, hapja e të dhënave të nxjerra nga kërkimi i financuar nga fondet publike është e detyrueshme që prej vitit 2016.
Megjithatë, në 2023, vetëm 25 % e publikimeve franceze që përmendin të dhëna të prodhuara raportojnë për ndarjen e tyre, 19 % për kodet dhe softuerët. Më gjerësisht, 34 % e kërkuesve nuk publikojnë kurrë të dhënat e tyre.
Si kjo tendencë është në rritje të lehtë, një pjesë e madhe e të dhënave të prodhuara në universitetet nuk ruhen kurrë në mënyrë të duhur dhe, shumë shpesh, flenë në disqe të forta.
Shumë të dhëna kërkimore ende flenë në disqe të forta
Shkaku? Një përzierje jo e ditur e pengesave teknike, ligjore, ekonomike dhe kulturore, të dyja individuale dhe kolektive. Gjetur aty përfshihet kryesisht një sistem i vlerësimit të kërkimit që vlerëson më shumë publikimet sesa ndarjen e të dhënave, dhe një mënyrë funksionimi konkurruese mbi bazën e projekteve që shtyn drejt vetëvlerësimit dhe vetëmbrojtjes, me qëllim sigurimin e një vendi pune të qëndrueshëm, më shumë sesa hapjen e punimeve të tij.
Ndërsa ndarja e të dhënave është një praktikë që synon të nxisë përparimin shkencor kolektiv, adoptimi i saj mbetet progresiv dhe i ndryshëm sipas disiplinave. Për ta zgjidhur këtë, kërkimi dhe institucionet që e administrojnë duhet të vendosin mekanizma të rinj që përshtatin interesat individuale dhe kolektive.
Nga e hëna deri të premten + e diel, merrni falas analizat dhe shpjegimet e ekspertëve tanë për një tjetër këndvështrim mbi aktualitetin. Abonohuni sot!
Për shembull, projekti Urban & Coastal Lab — La Rochelle, iniciativa e Universitetit të La Rochelle, nxjerr në pah këto tensione dhe mundësi. Në pjesën më të madhe të fokusuar në territoret bregdetare, ne po vendosim një mjet të menaxhimit të përbashkët të të dhënave, modeleve, metodave të kërkimit, për të nxitur ndërdisiplinaritetin dhe për të lehtësuar bashkëpunimet midis kërkuesve, si dhe me aktorë të tjerë të territorit si komunitetet dhe qytetarët…
Ky punim varet gjithashtu nga kufizime shumë reale dhe shpesh të tokës: mungesë kohe, kompetenca të kufizuara në menaxhimin e të dhënave, mungesë njohjeje institucionale, ose frikë nga plagjiatura. Hapja shpesh shihet si një barrë shtesë, rrallë e vlerësuar në karrierën akademike.
Këtu shtohet një asinkroni ndërmjet kërkimit dhe vendimmarrjes operative, publike ose private: aktorët kanë nevojë për përgjigje të menjëhershme, kur kërkimi prodhon të dhëna afatgjata.
Prandaj, nuk është vetëm projekti, as motivimet ose mënyra e tij e veprimit, ato që zbulojnë këto tensione dhe mundësi, por edhe konteksti më i gjerë në të cilin ai merr formë.
Hapja e të dhënave, një çështje e mjeteve
Infrastrukturat kompjuterike, shërbimet online, hapësirat e ruajtjes, dokumentacionet, kostot logjistike, financiare dhe energjetike (për shembull për ta bërë të ndërveprueshme një dosje e madhe), dhe më tej — hapja e kërkimit ka një kosto materiale dhe financiare.
Kush paguan për serverët? Kush mban platformat? Dhe si të garantosh cilësinë dhe lexueshmërinë e të dhënave që ato të jenë në të vërtetë të ripërdorshme?
Pas akronimit FAIR (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable), shpesh i përmendur si parimet bazë të shkencës së hapur (gjetës, i qasshëm, ndërveprues, i ripërdorshëm), fshihet një punë komplekse dhe e rëndësishme e shënjimit, normalizimit, klasifikimit dhe dokumentimit.
Këtu hyjnë në lojë mjetet si planet e menaxhimit të të dhënave, të cilat kanë bërë të detyrueshme në disa thirrje për projekte kombëtare ose evropiane. Ato lejojnë parashikimin e pyetjeve rreth ciklit të jetës së të dhënave, nga mbledhja e tyre deri te ndarja, përmes formalizimit dhe ruajtjes së tyre. Megjithatë, ato shpesh perceptohen si një formalitet administrativ (për të mos thënë një detyrim), për shkak të mungesës së trajnimt dhe mbështetjes së përshtatshme, ndër arsyet e tjera.
A është koha për të ndryshuar rregullat e lojës?
Disa mekanizma janë identifikuar për të përshpejtuar lëvizjen e shkencës së hapur: ndryshimi i kritereve të vlerësimit të kërkimit për të konsideruar ndarjen e të dhënave si një tregues kryesor i performancës shkencore; zhvillimi i trajnimve që kërkuesit të jenë më mirë të pajisur; traajnimi i specialistëve në shkencën e hapur (inženierë, analistë, informatikanë, arkivistë, etj.); financimi i infrastrukturave të qëndrueshme për ruajtje dhe shpërndarje, të ndërveprueshme ndër disiplinat; dhe mbi të gjitha, rifikimi i lidhjes midis shkencës dhe shoqërisë, duke lehtësuar qasjen në të dhëna për qytetarët, autoritetet publike, komunitetet, OJQ-të, kompanitë, etj. — në përgjithësi, të gjithë ata që dëshirojnë të mësojnë më shumë rreth botës.
Të dhënat shkencore janë padyshim rezultat i punës kërkimore, por dobia dhe fushat e mundshme të ripërdorjes së tyre kalojnë në sferën akademike. Të dhënat që vijnë nga financimet publike nuk duhet të konsiderohen si pasuri private, por si pasuri e përbashkët… duke ditur se ato duhet të jenë gjithashtu të mbrojtura.
Për këtë qëllim, hapja e të dhënave të tua dhe vendosja e tyre në depozita të hapura është padyshim një mënyrë për t’i mbrojtur dhe për t’u mbrojtur. Kjo lejon që origjina e tyre të bëhet publike (punimi i kërkuesve është kështu njohur në mënyrë të dukshme) dhe t’u bashkëngjiten licenca që kufizojnë përdorimin e tyre (që pengon keqpërdorimin e tyre) dhe një doi (numri i identifikimit unik për produktet digjitale).
Ndryshimi i paradigmës drejt shkencës së hapur duhet të mbështetet nga universitetet, të nxiset nga financuesit dhe të inkurajohet nga vetë kërkuesit. Bëhet fjalë për ta bërë shkencën e hapur më tërheqëse dhe më të vlefshme.
Kjo artikull është shkruar bashkë me Benoît Othoniel dhe Marine Regien, inxhinierë anëtarë të ekipit të projektit.
Informacion mbi burimin dhe përkthimin
Ky artikull është përkthyer automatikisht në shqip duke përdorur teknologjinë e avancuar të inteligjencës artificiale.
Burimi origjinal: theconversation.com