Letërsia sinofone jashtë Kinës: Bisedë me shkrimtaren Zhang Lijia

Autorët kanë nevojë për liri krijuese për të treguar mirë historinë e Kinës

Origjinalisht botuar në Global Voices

Zhang Lijia. Foto e përdorur me leje.

Ka rreth 50 milionë njerëz kinezë që jetojnë jashtë Kinës. Shpesh i reduktojnë vetëm në aktor ekonomik, kjo diaspora e madhe është gjithashtu aktive në media dhe kulturë, duke përfshirë letërsinë, qoftë anëtarët e saj shkruajnë në gjuhët kineze ose në gjuhët e vendeve ku jetojnë tani.

Për të kuptuar nuancat e një letërsie të tillë të shkruar jashtë Kinës, Global Voices bisedoi me Zhang Lijia (张丽佳), një punonjëse e fabrikës së raketave që u bë shkrimtare dhe komentatore shoqërore, e cila lindi në Kinë dhe tani jeton mes Londrës dhe Pekinit. Ajo është autore e një kujtimi, “Socialism Is Great!” dhe një romani, “Lotus,” i cili diskuton për prostitucionin në Kinën bashkëkohore. Aktualisht po përfundon një roman historik bazuar në jetën e parë feminizte dhe revolucionare të Kinës në fillim të shekullit të 20-të, Qiu Jin, e njohur si Joan of Arc e Kinës.

Filip Noubel (FN):  Në çfarë mënyre është shkrimi në një gjuhë që erdhi shumë më vonë në jetën tuaj çlirues? A është një çështje e (vetë) cenzurës? A shkon kjo edhe tek stili dhe eksperimentimi me procesin e të shkruarit?

Zhang Lijia (ZLJ): Si një shkrimtare kineze që u rrit në Kinë, duke folur vetëm kinezisht, të shkruarit në anglisht ka qenë papritur i lirë. Politikisht, më jep liri. Të shkruarit për një audiencë ndërkombëtare më lejon të shmang kufizimet e censurës së rreptë të Kinës, e cila ka bllokuar prej kohësh shprehjen krijuese. Në fakt, besoj se kjo censurë është një nga arsyet kryesore pse skena letrare e Kinës nuk është aq e gjallë ose dinamike sa mund të ishte.

Kreativisht, shkrimi në anglisht ofron një lloj tjetër lirie. Sepse nuk është gjuha ime amtare, ndihem më rehat duke eksperimentuar me formën, strukturën dhe stilin. Panjohuria e gjuhës hap dyer për perspektiva të reja dhe një guxim të caktuar. Gjuha ime e adoptuar më ka mundësuar të eksploroj dhe të artikuloj mendime dhe emocione që mund të kishin ndjerë kufizime në gjuhën kineze. Për shembull, në kujtimet e mia “Socializmi është i Madh!,” shkrova një skenë seksuale që ishte shumë më eksplicite sesa do të ishte nëse do ta kisha shkruar atë në gjuhën kineze, ku nuancat kulturore dhe gjuhësore mund të kërkonin më shumë maturi.

Shkrimi në anglisht ka, në shumë mënyra, u bërë një rrugë për eksplorim kreativ dhe emancipim personal.

FN: A shkruani ende në gjuhën kineze? Si e përjetoni marrëdhënien midis këtyre dy gjuhëve në procesin tuaj krijues?

ZLJ: Unë rrallë shkruaj krijueshmërisht në gjuhën kineze këto ditë, megjithatë ndonjëherë kontribuoj me pjesë në botime kineze kur më ftojnë. Gjuha kineze është aq e pasur dhe e shprehshme, plot thellësi kulturore dhe rezonancë historike. Kur shkruaj në anglisht, më pëlqen të ndërtoj qëllimisht shprehje të vjetruara dhe idioma tradicionale për t’i dhënë prozës një sharm të veçantë — pothuajse sikur të jepje jetë të re frazave të harruara. Është një mënyrë për ta bërë gjuhën të ndihet e freskët dhe e fuqishme ndërsa lidhet me rrënjët e saj të thella.

Në procesin tim krijues, anglishtja dhe kinezishtja shërbejnë për qëllime të ndryshme. Anglishtja është mediumi im kryesor për tregimin e historive — aty ndihem më i lirë dhe më i eksperimentueshëm. Kinezishtja, megjithatë, mbetet gjuha e botës sime të brendshme, e lidhur me kujtimet dhe identitetin tim. Shkrimi në anglisht ndonjëherë ndihet si ndërtimi i një ure midis të dyjave, duke përkthyer jo vetëm fjalë por përvoja, emocione dhe kontekste kulturore.

FN: Ka shumë biseda rreth letërsisë globale sinofone që kalon barrierat gjeografike dhe gjuhësore (ti, por edhe Xiaolu Guo, Ha Jin, Dan Sijie, Yan Geling): a jeni dakord që ekziston një lloj i tillë letërsie? Nëse po, çfarë e përcakton atë?

ZLJ: Po, besoj se letërsia globale sinofone është një kategori e vlefshme dhe e gjallë. Mendoj se ajo i referohet veprave letrare të shkruara në gjuhët sinitike (si mandarini ose hokien) ose nga autorë me prejardhje kineze, shpesh duke jetuar jashtë Kinës kontinentale. Këto vepra angazhohen me një gamë të gjerë temash dhe kontekstesh, duke reflektuar ndërveprimin kompleks të gjuhës, identitetit dhe gjeopolitikës brenda diasporës globale kineze.

Çfarë e përcakton këtë letërsi është shumëllojshmëria e saj — ajo nuk kufizohet në një gjeografi, stil ose perspektivë. Përkundrazi, ajo kap realitetet e jetuara të komuniteteve kineze në mbarë botën, shpesh duke eksploruar tema si migrimi, zhvendosja, identiteti dhe hibriditeti kulturor. Ajo sfidon nocionin e një ‘letërsie kineze’ të vetme duke theksuar pluralizmin e zërave kinezë.

Në një epokë të globalizimit, mirëpres njohjen e letërsisë sinofone si pjesë e peizazhit më të gjerë të letërsisë botërore. Ajo ofron një mundësi për të thelluar kuptimin tonë se si funksionon kultura kineze përtej kufijve kombëtarë dhe inkurajon dialogun rreth postkolonializmit dhe lidhjes globale.

Në lidhje me këtë, fushata ‘Trego Historinë e Kinës Mirë’ e Xi Jinping synon të projektojë një imazh të favorshëm të Kinës përmes fuqisë së butë dhe tregimit ndërkombëtar. Ndërsa ideja është e qëndrueshme, suksesi i saj varet nga leja për shkrimtarët kinezë që të shprehen në mënyrë autentike. Aktualisht, kontrolli është shumë i rreptë për shkrimtarët që të mund të ‘tregojnë historinë e Kinës mirë’. Pa lirinë krijuese, kjo vizion mbetet i paarritshëm. Shkruaj për këtë në një artikull, ‘Trego Historinë e Kinës Mirë: Shkrimtarët e saj duhet të jenë të lirë për ta bërë këtë.’

FN: Kush janë autorët kinezë që ju kanë influencuar më shumë? Dhe ata jo-kinezë?

ZLJ: Në mesin autorëve kinezë, Cao Xueqin, autori i ‘Kënga e ëndrrës së dhëmbit të kuq,’ ka pasur një ndikim të thellë tek unë. Përshkrimi i tij i ndërlikuar i dinamikave familjare dhe shoqërore, vendosur në sfondin e një bote aristokratike në rrënie, është i papërshkrueshëm në thellësinë e tij emocionale dhe mjeshtërinë letrare. Një ndikim tjetër i madh është Lu Xun, të cilit i takojnë vëzhgimet e tij të mprehta dhe të saktë mbi shoqërinë kineze që zbulojnë një kuptim të pashoq të psikologjisë kineze.

Ndër shkrimtarët jo-kinezë, Tolstoi del në pah. Narativat e tij të gjera, vendosur në sfondet e mëdha shoqërore dhe historike, janë shumë të zhytura, por ai kurrë nuk humbet shikimin e detajeve të intimitetit që e bëjnë personazhet e tij kaq njerëzorë.

Gjithashtu, e admiroj shumë Arundhati Roy, veçanërisht romanin e saj ‘Zoti i gjërave të vogla.’ Proza e saj lirike, imazhet e pasura dhe eksplorimi i dhimbshëm i sfidave shoqërore dhe personale më preku thellë dhe më ka frymëzuar për tregimin tim personal.