Nga marrja e shkëndijave elektrike deri te tharja e gjarpërinjve: pse mërzia na bën të paparashikueshëm

Filozofi danez Kierkegaard thoshte se mërzia është burimi i së keqes. A po ekzagjeronte apo kishte të drejtë? Më poshtë do të shpjegojmë se si një gjendje emocionale që zakonisht injorojmë mund të jetë pas shumë prej vendimeve tona më të diskutueshme.

Mërzia është një gjendje emocionale e pakëndshme që shfaqet kur përballemi me situata pak stimuluese. Ajo karakterizohet nga një ndjenjë shqetësimi, mungesë interesi dhe vështirësi për të mbajtur vëmendjen në detyrën aktuale.

Zakonisht shoqërohet me një kërkim të dukshëm të stimujve të jashtëm dhe një rritje të impulsivitetit. Saktësisht ky kërkim impulsiv i stimulimit është ai që mund të na shtyjë të marrim vendime të gabuara.

Një shembull i qartë shfaqet në një eksperiment të publikuar në revistën Science. Hulumtuesit kërkuan nga një grup vullnetarësh që të kalonin 15 minuta në një dhomë pa asgjë përveçse “të argëtoheshin me mendimet e tyre”. Gjatë kësaj kohe, pjesëmarrësit kishin mundësinë të vetëdënojnë një shpërthim elektrik që më parë e kishin provuar dhe e kishin vlerësuar si të pakëndshëm.

Në fakt, vullnetarët thanë se do të ishin të gatshëm të paguanin për të shmangur marrjen e një shpërthimi tjetër. Megjithatë, gjatë atyre 15 minutave pa asgjë tjetër për të bërë, 67 % e burrave dhe 25 % e grave vetëdënuan të paktën një shpërthim elektrik (me një pjesëmarrës që arriti shifrën e mahnitshme prej 190 shpërthimesh elektrike gjatë 15 minutave të studimit).

Arratisja përmes rreziqeve

Në eksperiment, shpërthimi elektrik funksiononte si një mënyrë stimuluese kundrejt mërzisë. Në jetën e përditshme, gjithashtu kërkojmë mënyra për t’u arratisur nga kjo emocione, dhe një prej tyre – ndoshta më e fuqishmja – është marrja me rreziqe.

Shumica e rreziqeve përmbajnë një komponent stimuluese. Prandaj, nuk është befasuese që ata që kanë një prirje më të madhe për t’u mërzitur tregojnë një tendencë më të lartë për drejtojnë me mendjelehtësi, të marrin pjesë në sjellje seksuale me rrezik ose të konsumojnë alkool: të gjitha këto janë sjellje me potencial të dukshëm dëmtues.

Kjo lidhje midis mërzitjes dhe sjelljeve të rrezikshme rezulton veçanërisht e theksuar tek ata që më shumë priren të mërziten: meshkujt e rinj.

Sjelljet e rrezikshme si përgjigje ndaj mërzisë janë gjithashtu të zakonshme në një nga kontekstet ku kjo ndjenjë përjetohet më shumë: puna. Për shembull, disa studime tregojnë se ata që mërziten më shpesh në mjedisin e punës janë gjithashtu më të prirur të shpërqendrohen, të bëjnë sikur janë të zënë dhe madje të vjedhin pajisje ose materiale nga kompania.

Mërzitja dhe tiparet sadiste

Por marrja me rrezik nuk është mënyra e vetme për të shpëtuar nga mërzia. Një rrugë tjetër – po aq e fuqishme – është kërkimi i stimullimit në mjedisin tonë shoqëror. Në disa raste, kjo kërkim mund të shndërrohet në diçka pozitive, si kur gjejmë kënaqësi në ndihmën ndaj të tjerëve.

Në raste të tjera, kërkimi merr një nuancë të errët. Dëshmia shkencore tregon se mërzitja është veçanërisht e dëmshme kur ndodh tek individë të caktuar, veçanërisht ata që kanë tipare sadiste.

Personat me këto tipare zakonisht shijojnë duke shkaktuar dëm ose shqetësim tek të tjerët, dhe e gjejnë argëtuese ose stimuluese të veprojnë në atë mënyrë. Prandaj, mërzia tek ky lloj individësh është lidhur me një shumëllojshmëri sjelljesh të padëshiruara, që variojnë nga fyerja ose kërcënimi në rrjete sociale, përndjekja shkollore (bullying) ose madje edhe abuzimi fizik në kontekste si kujdesi për fëmijët.

Dëshmia më e dukshme u mbledh nga psikologu gjerman Stefan Pfattheicher dhe bashkëpunëtorët e tij. Në këtë eksperiment, hulumtuesit treguan një grupi pjesëmarrësish një video të një ujëvare gjatë 20 minutash për të shkaktuar mërzi. Një grup tjetër iu vendos një dokumentar mbi Alpet (me gjatësi të ngjashme) i menduar për të mbajtur interesin e tyre.

Gjatë videove, pjesëmarrësit ishin ulur individualisht përpara një tryeze ku kishte tre gota me gjarpërinj të gjallë dhe një makinë për përpunimin e kafesë të modifikuar. Edhe pse makineria kishte qenë e ndryshuar në mënyrë që kafshët të mos pësonin asnjë dëm, pjesëmarrësit u informuan se mund të përdornin makinerinë për të thërrmuar gjarpërinj nëse dëshironin.

Në fund të videove, vetëm 1 nga 62 pjesëmarrësit që panë dokumentarin mbi Alpet përpiqen të thërrmojnë një gjarpër (1,6 %). Nga ata që panë videon e ujëvarës, 12 prej 67 përpiqen të thërrmojnë të paktën një gjarpër (17,9 %).

Eksperimente me stimuj financiarë

A marrim gjithmonë vendime më të këqija nëse jemi të mërzitur? Jo domosdoshmërisht. Ka situata ku mërzia nuk na shtyn domosdoshmërisht të marrim rreziqe ose të sillemë në mënyrë antisociale.

Për shembull, një studim me 1 300 pjesëmarrës nuk gjeti që mërzia ndikonte në vendimin për të investuar sasi të vogla parash midis opsioneve të sigurta ose të rrezikshme. Në mënyrë të ngjashme, një punë tjetër me më shumë se 3 500 persona nuk gjeti efekte të lodhjes mbi gjestgjërinë: pjesëmarrësit nuk ishin më të prirur të dhuronin para të tjerëve ose të zvogëlonin pagesën që ata do të merrnin për pjesëmarrje në studim.

Këto dy studime të fundit ndajnë disa karakteristika që i dallojnë nga ato të përmendura më parë. Bëhet fjalë për eksperimente me stimuj financiarë të vërtetë, ku detyra kryesore konsiston në shpërndarjen e një sume të vogël parash. Domethënë, ato bazohen në vendime që nuk kanë një vlerë stimuluese të rëndësishme.

Dhe nëse vendimi vetë është i mërzitshëm, mërzitemi nuk na bën të marrim vendime të gabuara.