Një shpellë e re platike: A është IA bashkautor i librit ‘Hipnocracia’?

Rikthimi i botimit të fundit të librit Hipnocracia: Trump, Musk dhe arkitektura e re e realitetit ka tronditur botën akademike. Nuk e bëri vetëm për shkak të tezave të tij mbi manipulimin politik dhe mediatik, të ushtruar përmes pushtetit dhe fantazive, por edhe për zbulimin e origjinës së tij “të vërtetë”.

Jianwei Xun, el supozuar autor, rezultoi të ishte një iluzion. Gazetarja Sabina Minardi nga gazeta L’Espresso zbuloi se Andrea Colamedici, një profesor italian, kishte krijuar tekstin dhe identitetin e autorit me inteligjencë artificiale gjenerative. Ky fakt shkaktoi një debat mbi prodhimin e njohurive, njohjen e realitetit dhe përgjegjësinë autorale.

Deklarata e Colamedici mbi çështjen shkakton edhe më shumë habi:

“Kurrë nuk kam dashur të ndërtoj një gënjeshtër as të bëj shaka për të dëshmuar se gazetat nuk janë në gjendje të kontrollojnë informacionin. Më interesonte të realizoja një performancë narrativë që ndërtonte të njëjtin realitet që libri analizonte në mënyrë teorike”.

Shprehja “performancë narrativë” hap një seri pyetjesh. A mund të konsiderohet IA si bashautor? Çfarë vlere ka njohuria në këto raste? A janë më të rëndësishme idetë apo transmetimi i tyre i shkruar? Nëse idetë janë të vlefshme, a ndryshon diçka nëse shkruan një person apo një algoritëm?

Këto pyetje na çojnë te autorësia në dialogjet e Platónit. Në shumicën e atyre të atribuuara filozofit, zëri kryesor është ai i mësuesit të tij Sokrati, i cili refuzoi të linte punë të shkruar. Platoni e kthen atë në një personazh për të transmetuar idetë e tij dhe për të zhvilluar një sistem filozofik.

Megjithatë, ndërsa mendimi i tij pjeket, Sokrati humbet protagonizmin deri sa zhduket në Ligjet, të konsideruara si dialogu i tij i fundit. Duke pasur parasysh këtë veçantësi dhe disa ngjashmëri me rastin Colamedici-Xun, mund të pyesim: çfarë ide janë të Sokratit dhe cilat të Platónit? A ishte Sokrati një katalizator i një performancë platike?

Persuazioni aristotelian

Në rastin e Hipnokracia, Colamedici projektuar një personazh shumë i veçantë por shitës: një mendimtar kinez që krijon një term me rrënjë greke –hypno-(“gjumë”) dhe -kratía (“qeverisje, pushtet”)“– për të kritikuar Trump dhe Musk, figura të fuqishme perëndimore në fushën politike dhe ekonomike. Ai la zërin dhe tonin në “duart” e inteligjencës artificiale duke u bazuar në hulumtime të mëparshme, gjë që përfshinte ndërtimin e një fjalie me probabilitete algoritmike.

Rezultati? Lexuesit e specializuar dhe jo të specializuar nuk vetëm që pranuan propozimin, por e festuan atë. Produkti ishte pikërisht ajo që njerëzit donin të dëgjonin, nga kush donin ta dëgjonin, në momentin e duhur.

Libri përmbledh tre provat e bindjes që mund të arrihen përmes një fjalimi, sipas Aristotelit në retorikën e tij: “njëra qëndron në temperamentin e folësit, të tjerat në përgatitjen e dëgjuesit në një mënyrë ose tjetër dhe, të fundit, në vetë fjalimin, përmes asaj që ai tregon ose duket se tregon”.

Në këtë mënyrë, ethos (“besueshmëria”) është figura e autoritetit lindor që mbështet pohimet filozofike; pathos (“emocioni”) janë pasionet që zgjojnë figurat e Trump dhe Musk aktualisht; dhe logos (“arsyet”) janë postulatat e Hipnokracisë të qëndrueshme me situatën aktuale.

Duket se problemi është vetëm një çështje marketingu. Por atëherë çfarë shkakton kaq shumë kontestime? Besueshmëria dhe vlefshmëria e pohimeve, si dhe lehtësia për t’u mashtruar.

---

Dëshironi të merrni më shumë artikuj si ky? Abonohuni në Suplementin Kulturor dhe merrni lajmet kulturore dhe një përzgjedhje të artikujve më të mirë në histori, letërsi, kinematografi, art ose muzikë, të zgjedhura nga redaktorja jonë e Kulturës Claudia Lorenzo.

---

Fantazi më tej se teknologjia

Të mëparshme ndaj inteligjencës artificiale, fjalime të rreme që dukeshin të vërteta arritën të mashtronin komunitetin shkencor.

Në vitin 1996, fiziani Alan Sokal dëshironte të tregonte mungesën e rigorozitetit akademik në disa revista shkencore. “Skandali Sokal” përbëhej nga publikimi i një artikulli të qëllimshëm absurde në Social Text. Sipas Sokal, qëllimi i tij ishte të provonte standardet intelektuale kryesore përmes një artikulli të mbushur me absurditete, por që dukej mirë dhe favorizonte parashikimet ideologjike të redaktorëve.

Ngjashëm ishte rasti i gjeneratorit automatik të artikujve shkencorë SCIgen, i krijuar nga studiuesit e MIT, me të cilin janë arritur të botojnë disa tekste në revista shkencore. Artikujt janë regjistruar në faqen e tyre në internet dhe zbulojnë biznesin pas këtij lloji të publikimeve.

Një element tjetër shtohet në këtë enteleshë: pamja reale e gjërave të krijuara nga një IA.

Fotografi Jos Avery u shpreh në 2023 se portretet e tij virale në Instagram ishin bërë nga një IA. Një rast tjetër i fundit ishte ai i Rie Kudan, fituese e çmimit të njohur letrar Akutagawa, e cila tha se “5 %” e romanit të saj ishte shkruar me ndihmën e ChatGPT.

Rastet e mëparshme tregojnë se çdo herë është më e vështirë të dallosh produktet e IA-ve, gjë që lidhet me një parim tjetër sokratik-platonic të shprehur përmes “alegorisë së shpellës” së tij të famshme.

Një shpellë e re platonicë

Platoni –ose Sokrati– tregon në librin VII të Republikës se si një i burgosur që ndodhet në fund të një shpellë lirohet dhe mund të shohë dritën kur del prej saj. Gjatë rrugës kupton se gjithë jeta e tij kishte menduar se realiteti ishin hijet e projeksionuara në murin e qelisë së tij. I vetëdijshëm për këtë, kthehet për t’u zbuluar shokëve të tij të burgut mashtrimin në të cilin kanë jetuar, por këta nuk e besojnë dhe përfundojnë duke e vrarë.

Alegoria tregon se si bota, e kapur dhe e interpretuar vetëm përmes shqisave, mund të na mashtrojë, ndaj arsyeja duhet të ndërhyjë në procesin e analizës së asaj që perceptojmë. Prandaj, duke qenë gjithnjë e më e vështirë të dallosh atë që bëjnë IA-të, duket sikur na po e mbyllin në një shpellë të re dhe jemi të kënaqur me botën e dukjeve që na paraqitet.

Ky fenomen duket se po ndodh tashmë. Drejtori i l’Espresso, Emilio Carelli, deklaroi:

“Nëse tezat e librit janë të sakta, ose të paktën kanë qenë të afta të ndezin një debat kulturor të gjallë që ka përfshirë intelektualë dhe filozofë […] çfarë rëndësie ka që e ka shkruar inteligjenca artificiale? Apo, si në këtë rast, nëse janë bashk-krijuar me IA?”.

Një aspekt thelbësor që duhet të kemi parasysh është se IA-të nuk janë neutrale. Përgjigjet e tyre përmbajnë paragjykime dhe qëllime të atyre që i programojnë, si dhe strukturat e pushtetit që i përcaktojnë. Rreziku i pranimit pa kritere të këtij lloji të hijeshive “ëndërrimtare” – duke ripërdorur konceptin e Hipnokracia – nuk është vetëm në atë që thonë, por edhe në atë që fshehin. Mungesa e një personi në autorësi shmang përgjegjësinë e plotë nga fjala ndaj pasojave të deklaratave të saj dhe fsheh motivimet e saj të brendshme.

Rasti Hipnokracia nuk vetëm që tërheq vëmendjen mbi kufijtë e paqartë të autorësisë dhe bashautorësisë në epokën dixhitale. Ai gjithashtu na fton të rimarrim frymën që qëndron pas filozofisë dhe të pyesim gjithmonë kush flet, pse e thotë dhe çfarë të vërtete ka në atë, ashtu siç kanë bërë dijetarët duke sfiduar deri në çfarë mase veprat e Platoni reflektojnë vërtet mendimin e Sokratit.

Gjithashtu, lind pyetja nëse jemi në gjendje të dallojmë ende midis asaj të vërtetës dhe asaj që nuk është në një botë ku arti artificial mund të tingëllojë e besueshme, emocionuese dhe e arsyeshme. Rritja e IA-ve sfidon aftësinë e njeriut për të dalluar. Duhet të kujtojmë gjithmonë se ekziston një dalje nga shpellat: të mendosh, të reflektosh dhe të marrësh kohë për të kuptuar atë që na rrethon është hapi i parë i rrugës drejt dritës së njohjes së vërtetë.