Perëndimi i Afrikës: si ushqejnë tranzicionet ushtarake dinamikat e sigurisë

Që prej më shumë se dhjetë vjetësh, dhuna terroriste destabilizon Sahelin qendror (Burkina Faso, Mali, Niger), duke fragilizuar shoqëritë, institucionet dhe regjimet demokratike. Në këtë kontekst, janë kryer grushta shtetërore ushtarake në Mali (2020, 2021), në Burkina Faso (2022) dhe në Niger (2023), duke theksuar nevojën për rivendosjen e rendit. Këto regjime zgjatin tranzicionin përtej kornizës së tij të përkohshme, duke preferuar premtimin e stabilitetit mbi kthimin kushtetues.

Si studiues, kam studiuar krizat e sigurisë në Afrikën Perëndimore, kryesisht konfliktet separatiste dhe evoluimin e tyre në shtete në vazhdimësi modernizimi dhe demokratizimi. Sipas meje, rruga e institucioneve dhe regjimeve politike, si dhe efekti i tyre mbi paqen dhe sigurinë në Sahel, përbën një temë kërkimi veçanërisht të rëndësishme.

Në këtë artikull, eksploroj se si papërfundimisht e sigurisë legjitimon qeveritë ushtarake, ku pushteti bazohet në menaxhimin e kërcënimit sesa në zgjedhje, duke e kthyer kështu tranzicionin në një mënyrë të qëndrueshme qeverisjeje.

Dështimi i dhjetë vjeçar i luftës kundër terrorizmit

Tranzicionet ushtarake në Sahelin qendror janë shenjë e një dështimi më të gjerë: atij të politikave ndërkombëtare të luftës kundër terrorizmit. Që nga viti 2013, angazhimi ushtarak i huaj — përmes operacionit Serval dhe më pas Barkhane, forca e përbashkët e G5 Sahel, si dhe disa masa bilaterale dhe multilateralë të mbështetura nga Bashkimi Evropian — ka preferuar një qasje të rreptë vetëm në aspektin e sigurisë. Kjo strategji ka pasur si efekt anash marginalizimin e dimensioneve thelbësore si qeverisja demokratike, drejtësia shoqërore dhe zhvillimi.

Koordinimi ndërmjet aktorëve të shumtë ndërkombëtarë dhe vendas mungoi në koherencë, secili duke ndjekur agjenda ndonjëherë të ndryshme. Kjo fragmentim strategjik favorizoi zgjerimin e dhunës: nga veriu i Mali në drejtim të qendrës, pastaj në të gjithë Burkina Faso dhe disa rajone të Nigerit si Tillabéry, Tahoua ose Diffa.

Të dhënat e Armed Conflict Location & Event Data (ACLED, një organizatë që mbledh të dhëna mbi konfliktet e dhunshme dhe protestat) tregojnë një rritje të dukshme të dhunës dhe vdekjeve pas vitit 2020, kryesisht në Burkina Faso, epiqendra e terrorizmit. Numri i vdekjeve të lidhura me dhunën është rritur me 28 % midis 2020 dhe 2022 (vitit të grushtit shtetëror). Që nga viti 2020, vendi ka regjistruar më shumë se 28,000 vdekje (20,000 në Mali, 7,000 në Niger).

Pasojat humanitare janë alarmuese: mijëra të vdekur në Sahelin qendror, mbyllja e afërsisht 10,000 shkollave dhe qendrave shëndetësore (OCHA), dhe afërsisht 3 milionë njerëz të zhvendosur sipas Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (UNHCR).

Në këtë kaos, grupet e armatosura po shumohen. Ata po përdorin gjithnjë e më shumë dronë. Grupi i mbështetjes për islamin dhe myslimanët (GSIM), Shteti Islamik në Saharën e Madhe (EIGS), Boko Haram (në Nigeri), Katiba Macina (në Mali), si dhe milicia të vetëmbrojtjes dhe grupe komunitare të armatosura, kontribuojnë për përkeqësimin e tensioneve lokale.

Humbja e legjitimitetit të qeverive civile dhe mosbesimi ndaj partnerëve ndërkombëtarë janë thelluar. Kjo u shoqërua me një refuzim masiv të pranisë ushtarake të huaj dhe një kundërshtim në rritje ndaj elitave lokale. Protesta kanë shpërthyer në Bamako (2020), Oqeadougou (2021) dhe Niamey (2023). Besimi ndaj MINUSMA, Barkhane dhe Misionit të Trajnimit të Bashkimit Evropian në Mali (EUTM) është gradualisht dobësuar.

Në këtë kontekst, tranzicionet ushtarake shfaqen për disa qytetarë të këtyre vendeve si një përgjigje ndaj dështimit të ndërhyrjeve të jashtme. Ushtritarët shihen si të vetmit të aftë për të vepruar në një mjedis të dominuar nga urgjenca e sigurisë. Megjithatë, kjo përgjigje nuk zgjidh as shkaqet thelbësore as efektet e dëmshme të konfliktit.

---

Lexoni më shumë: Terrorizmi në Sahel: pse sulmet ndaj bazave ushtarake po shumohen dhe si të përgjigjemi

---

Grushtet shtetërore ushtarake dhe « zgjidhjet kalimtare »

Që nga viti 2020, grushtet shtetërore ushtarake në Sahelin qendror po shumohen, të lidhura drejtpërdrejt me vazhdimësinë e një krize të thellë të sigurisë. Mali ka përjetuar dy grushta shtetërore në gusht 2020 dhe maj 2021, pasuar nga Burkina Faso në janar dhe shtator 2022, dhe më pas Niger në korrik 2023.

Si les premiers coups d'Etat des années 60 à 80 ont souvent été attribués aux influences étrangères, la vague de coups d’État récente depuis 2020 au Sahel central, résulte en réalité davantage d'une grave détérioration sécuritaire interne que d’une manipulation extérieure. Mais désormais, les dirigeants utilisent uma retorikë të sigurisë që nga vitet 2000 për të legjitimuar veprimet e tyre politike dhe gjyqësore, duke reduktuar kështu çdo debat politik në vetëm prizmin e sigurisë.

Face à l’échec sécuritaire des États, les régimes militaires du Sahel central ont adopté une stratégie de durcissement, s’alliant à des acteurs comme la Russie et les paramilitaires d'Africa Corps (ex-Wagner). Rejetant les approches multilatérales de la Minusma, de la Communauté économique des Etats de l'Afrique de l'ouest (Cedeao) ou de la France, ces régimes revendiquent leur souveraineté et bouleversent la géopolitique régionale. Pourtant, les transitions se prolongent sans freiner les violences : les attaques terroristes se poursuivent, les groupes armés restent actifs.

Pire, cette réponse strictement militaire engendre des violations des droits humains, aggrave les tensions communautaires et favorise la radicalisation.

Ainsi, loin d’apporter une véritable stabilisation, les transitions deviennent progressivement des outils de répression politique, de restriction des libertés individuelles et de musèlement des contre-pouvoirs, notamment au Mali.

Finalement, la combinaison complexe entre instabilité politique et sécuritaire entretient ce cycle continu de transitions prolongées. Cela révèle les limites intrinsèques de ces transitions lorsqu’elles sont envisagées comme seule réponse à la crise durable du Sahel central.

---

Lexo më shumë: Lufta kundër terrorizmit në Afrikën Perëndimore: bashkëpunimi i jashtëm dhe rajonal është i nevojshëm

---

Kuvende kombëtare më shumë sesa zgjedhje

Koncepti i tranzicionit, i kuptuar si një periudhë e shkurtër mes dy regjimeve politike, po humbet kuptimin e tij në Sahelin qendror. Tradicionalisht, një tranzicion përfshin dy faza nënshkruese: liberalizimin (hapjen politike) dhe organizimin e zgjedhjeve të lira që çojnë në një regjimm demokratik. Megjithatë, në Mali, Burkina Faso dhe Niger, autoritetet ushtarake zgjasin këtë fazë në atë masë sa të konsolidojnë një pushtet të ri që synon të jetë i përhershëm, dhe shkelet traditën e demokracisë.

Asamblejat kombëtare, të cilat supozohet të jenë gjithëpërfshirëse, janë shndërruar në një mjet të legjitimizimit të pushtetit ushtarak në dëm të zgjedhjeve. Këto asamble, të mbajtura në Mali (shtator 2020, dhjetor 2021, qershor 2023), në Burkina Faso (shkurt 2022, tetor 2022, maj 2024) dhe në Niger (konsultime të kufizuara dhe jo kombëtare), paraqiten si kuvende popullore, por ata shmangin mekanizmat demokratik duke përjashtuar zërat e ndryshëm dhe duke vepruar mbi bazën e një konsensusi të paracaktuar favorizues për ushtarët.

Ato zëvendësojnë zgjedhjet duke përcaktuar kohëzgjatjen e tranzicionit, duke ngritur kolonelë në gjeneralë, duke emëruar presidentë të republikës, dhe duke vendosur orientimet ekonomike të vendit. Këto praktika përfaqësojnë një institucionalizim të qeverisjes ushtarake, të largët nga natyra e përkohshme e një tranzicioni.

Në të njëjtën kohë, regjimet ushtarake gëzojnë mbështetje popullore të ushqyer nga një refuz masiv i Francës, komunitetit ekonomik të vendeve të Afrikës Perëndimore (Cedeao) dhe elitave politike tradicionale. Perceptimi i mungesës së mëshirës dhe solidaritetit në luftën kundër terrorizmit, sanksionet e vendosura nga institucionet rajonale pas grusht shteti, të perceptuara si përçues të fuqive perëndimore, kanë legjitimuar në sytë e opinionit lokal një tërheqje të tre vendeve nga Cedeao.

Kjo situatë ka ndihmuar në krijimin e Aleancës së Shteteve të Sahelit (AES), një strukturë me qëllim sigurie por gjithnjë e më shumë politike. AES synon të strukturojë një rend të ri rajonal duke trazuar ekuilibrat rajonalë.

Rënia e demokracisë

Gjuha e pavarësisë sovrane, thellësisht anti-perëndimore, mbështetet në të dyja trashëgiminë koloniale dhe dështimin e sigurisë së partnerëve klasikë. Ajo ka lejuar materializimin e largimit të Francës nga rajoni, pa ndërtuar një autonomi të vërtetë strategjike. Zëvendësimi i forcës Barkhane me Wagner, që u bë Afrika Corps, gjithashtu ngre pyetje mbi sovranitetin e kërkuar.

Qeverisja ushtarake tani bazohet në një axhendë të përforcuar sigurie, ku zgjedhjet shtyhen pa afat, liritë kufizohen dhe të drejtat e njeriut shpesh shkelen. Të gjitha këto justifikohen me gjendjen e luftës kundër terrorizmit. Këto procese militarizimi shprehen gjithashtu në integrimin e civilëve në qeveri ushtarake dhe mobilizimin e forcave paramilitare si Vullnetarët për mbrojtjen e atdheut (VDP) në Burkina Faso.

Duke u përballur me këtë dinamikë, demokracia zgjedhore po rënie ndërsa vendet e tjera të Afrikës Perëndimore (Senegali, Kabo Verde, Benini) mbajnë një rrugë demokratike. Ky kontrast thekson sfidat historike të sigurisë dhe stabilitetit politik të përbashkëta për të gjitha vendet e rajonit. Ai ngre sidomos çështjen e evoluimit të regjimeve politike në situata konflikti asimetrikë.

Në Sahelin qendror, po shohim një ripërkthim të softuerit të leximit të regjimeve të tranzicionit.