Perspektiva dekoloniale mbi racën nga rajoni post-Jugosllav

Racizmi nuk bazohet vetëm në ngjyrën e lëkurës së dikujt

Origjinalisht i botuar në Global Voices

Mbërritja e presidentit të Ghanës, Kwame Nkrumah, dhe presidentit të Jugosllavisë, Josip Broz Tito, në konferencën e Lëvizjes së Pavarur, Beograd, 1961. Foto nga Trashëgimia e Konstantin Koça Popovic dhe Leposava Lepa Perovic, album Nr. 25, ofruar nga Wikimedia Commons nga Arkivat Historikë të Beogradit si pjesë e projektit GLAM në Serbi. (CC BY-SA 3.0.)

Kjo histori nga Ana Sladojević u botua fillimisht nga Sbunker. Një version i redaktuar është ripublikuar nga Global Voices me leje.

Në kuadër të kthesës dekoloniale në art, kulturë dhe akademi gjatë rreth 10 viteve të fundit, si dhe lëvizjeve shoqërore të tilla si Black Lives Matter, tema e racës ka rifituar vëmendjen globale. Në rajonin post-Jugosllav, megjithatë, shumë njerëz kanë tendencë ta mohojnë ekzistencën e racizmit kur pyeten për të.

Kjo është për shkak të një keqkuptimi të zakonshëm se rajonet ose vendet që nuk janë përfshirë drejtpërdrejt në projektin kolonial janë nd somehow imun ndaj racizmit. Koncepti i kolonialitetit, megjithatë, tregon se trashëgimia e kolonializmit mbetet në strukturat e pushtetit, shënuar në format e ndryshme shoqërore dhe kulturore të modernitetit. Ai tregon, ndër të tjera, për përhapjen globale të racës, duke nënkuptuar se asnjë rajon nuk duhet të jetë i përjashtuar nga rifikimi aktual i rezultateve të tij.

Ky tekst, bazuar në draftin e ligjëratës për Akademinë e Institutit Musine Kokalari, për vitin 2023, trajton temën e racës dhe racializimit, duke pasur parasysh produktin e fundit akademik.

Proceset e racializimit

Duke marrë parasysh traditën e gjatë të rajonit për mosrespektimin për këtë temë të rëndësishme, duket e përshtatshme të theksohet se raca nuk është një fakt biologjik ose shkencor. Ajo është një konstrukt shoqëror që është përdorur nga pozicionet e pushtetit për të shprehur ndryshimet njerëzore në një mënyrë hierarkike. Si e tillë, ajo kishte pasoja të gjera dhe dëmtuese në jetën e njerëzve.

Kur mendojmë për racizmin, shumica e njerëzve do ta identifikojnë atë me racizmin anti-Black. Në fakt, prezenca globale e “rreshtit të ngjyrës” ende e bën jetën e të Zezëve dhe të Kafë të më të pambrojtura se sa e të bardhëve. Megjithatë, racizmi nuk bazohet vetëm në ngjyrën e lëkurës së njeriut. Shumë kategori të tjera shoqërore, duke përfshirë etninë, fenë, klasën, qytetarinë, dhe të tjera, mund të kontribuojnë në proceset e racializimit. Në vend të një racizmi të vetëm, do të ishte më i saktë të flitet për racizma të ndryshëm, të cilët nuk janë statikë: janë relacionalë, dhe ndryshojnë gjithashtu me kalimin e kohës.

Konceptet e racizmit institucional dhe sistemik sugjerojnë më tej se racizmi nuk është një akt i vetëm i dhunës ose një pikëpamje e paragjykuar e një individi, por një formë e gjerë e padrejtësisë që drejtohet ndaj grupeve të njerëzve përmes procesit të racializimit.

Ballkani si një zonë kufitare

Kuptimi i koncepteve të racës dhe racializimit duhet të marrë parasysh vazhdimësitë dhe ndërprerjet e kësaj zone me modernitetin perëndimor. Ekzistojnë histori komplekse, të shekujve të gjatë të perandorive dhe kombeve, si dhe ndikime të ndryshme rajonale, që e komplikojnë përpjekjen për të bërë përgjithësime për këtë pjesë të botës.

Duke parë historinë më të fundit, koncepti i etnisë, veçanërisht që nga luftërat e viteve 1990 e tutje, mbajti një rëndësi të veçantë në shpjegimin e marrëdhënieve ndër-rajonale, duke lënë mënjanë koncepte të tjera si raca. Para kësaj, që nga vitet 1960, parimet anti-koloniale dhe anti-raciste të Jugosllavisë ishin pjesë e politikës së jashtme, të artikuluara gjithashtu përmes angazhimit të saj në Lëvizjen e Palëkundur. Ndërsa anti-kolonializmi dhe anti-racizmi mund të kuptohen si trashëgimi historike pozitive për t’u lidhur, mungesa e njohjes së proceseve të racializimit në Jugosllavinë socialiste na udhëzon të vëzhgojmë edhe të tilla trashëgimi kritike. Veçanërisht, pasi injoranca e racës ose pa-ngjyrosja, e keqkuptuar si një formë anti-racizmi, shtrihet edhe në vendet e rajonit pas-Jugosllav, duke u kthyer në sete të reja marrëdhëniesh raciale.

Në librin e tij “Mbylljet e Bardha. Kapitalizmi Racial dhe Kolonialiteti përgjatë Rrugës së Ballkanit,” Piro Rexhepi përdor shembuj nga Bosnja, Kosova, Shqipëria dhe Bullgaria për të treguar se si kartografia raciale e këtij rajoni u ringjall pas Luftës së Ftohtë. Duke vëzhguar këto procese brenda një kuadri më të gjerë të marrëdhënieve ndërkombëtare të fuqisë, ai përshkruan një situatë komplekse të shteteve ballkanike si të kolonizuara (neo) dhe të instrumentalizuara në mbrojtje të homogjenitetit evro-Atlantik të bardhë/krishterë, i cili kthehet kundër grupeve raciale si Roma, myslimanët dhe migrantët. Ai e kontekstualizon Ballkanin si një zonë kufitare, në referencë të migrimit përgjatë “rrugës së Ballkanit” dhe forcimit të mëtejshëm të kufirit të BE-së masat.

Supremacia evropiane ‘Gadjo’

Sipas Rexhepit, racizmi institucional dhe sistemik në të gjithë Ballkanin veçanërisht ndikon tek njerëzit që ndodhen në ndërfaqen e Romëve dhe identiteteve myslimane. Ai shfaqet në formën e zhvendosjes së detyruar, shembjes së shtëpive, lëvizjes së kufizuar, dhe mohim të të drejtës për dokumente. Kompleksiteti dhe rëndësia e formave të mbivendosura të margjinalizimit, janë gjithashtu theksuar në punën e tij.

Jelena Savić shkruan nga një pozicion i informuar nga përvoja e jetuar e Romëve në Serbi dhe rajon. Ajo nxjerr nga teoria kritike e racës e bazuar në SHBA, teoria e bardhësisë, si dhe nga teoria feminizmit i zi, për të treguar se si pabarazitë raciale shtrihen në të gjitha fushat e jetesës, duke përfshirë banesën, arsimimin, punësimin, kujdesin shëndetësor dhe çështjet ligjore. Në mënyrë të ngjashme me çantarin e privilegjeve të bardhësisë të padukshme siç përshkruhet nga Peggy McIntosh për kontekstin amerikan, Savić thekson privilegjet që kanë Gadjo i bardhë – që është një emër rom për jo-Romë – mbi Romët. Edhe pse përvoja e saj është më e lidhur ngushtë me rajonin pas-Jugosllav, koncepti i “supremacisë evropiane Gadjo” që ajo krijoi për të emëruar një pozicion të naturalizuar ose “pa shenjë” të bardhësisë evropiane në procesin e racializimit të Romëve, i shqetëson Evropën në përgjithësi.

Me kë mendojmë

Të dy, Savić dhe Rexhepi, aplikojnë metoda dhe interpretime të tilla në punën e tyre që prioritizojnë perspektivat dhe përvojat e individëve më të cenueshëm dhe grupeve më të margjinalizuara — duke përfshirë historitë e tyre të mbuluara gjatë kohës. Ata të dy tregojnë se me kë zgjedhim të mendojmë do të përcaktojë aftësinë tonë për t’u larguar nga kolonialiteti i njohurive dhe qenies, ndërsa një pjesë e rëndësishme e punës së tillë dekoloniale do të jetë njohja e pozicioneve tona të veçanta.

Por si si do të ndikojë kjo në hierarkitë raciale? Të bërit i vetëdijshëm për privilegjin nuk do të thotë domosdoshmërisht të jesh i gatshëm ta lëshosh atë. Dhe edhe të jesh i gatshëm ta lëshosh, nuk garanton që do të njohim të gjitha rastet në të cilat vazhdojmë të përhapim forma të caktuara të dhunës epistemike dhe të tjera pa e ditur madje. Një luftë e gjatë kundër racizmit që na pret kërkon të mësojmë të harrojmë dhe të de-normalizojmë disa “të vërteta”, të tilla si verbëria ndaj ngjyrave (post)Jugosllave dhe — si e thekson Savić — një gatishmëri për t’u bërë i pakëndshëm në proces.