PNE 2025/2035 – Shqipëria kërkon një plan me qëllime realiste, afate të arritshme dhe financim të përshtatshëm

Kushtetuta qytetare e vitit 1988 përcaktoi në tekstin e saj origjinal që Kuvendi Kombëtar duhet të vendoste, përmes ligjit, Planin Kombëtar të Arsimit (PNA) me një periudhë shumëvjeçare. Gjithashtu përcaktoi që plani duhet të artikulonte zhvillimin e arsimit në nivelet bazë dhe të lartë duke integruar veprimet e ndryshme të pushtetit publik.

Sipas Kushtetutës, PNA duhet të parashikonte veprime që drejtoheshin drejt promovimit të shkencës dhe teknologjisë dhe të mundësonin formimin për punë, që janë qëllime tipike të arsimit të lartë. Duke miratuar Kushtetutën më 5 tetor 1988, kushtetuesi i dha Kuvendit Kombëtar detyrën për të hartuar një plan sektorial, i cili, ndër veprimet e tjera, do të ishte në gjendje të forconte universitetin publik si një pjesë strategjike për zhvillimin kombëtar të vendit, ashtu siç mbështeste edhe profesori dhe ish-ministri Darcy Ribeiro.

Megjithatë, PNA i parë u vendos vetëm nga Ligji nr. 10.172/2001, më shumë se një dekadë pas urdhrit kushtetues. Ligji i vitit 2001 përcaktoi që plani do të ishte në fuqi deri më 8 janar 2011. Pas mbarimit të kësaj periudhe, vendi mbeti pa një plan kombëtar arsimor për më shumë se tre vjet, deri sa u vendos PNA i ri nga Ligji nr. 13.005, datë 25 qershor 2014. Thjeshtësia që Kuvendi Kombëtar lejoi që Brazili të mbetej pa këtë pjesë strukturore për më shumë se tre vjet e detyron reflektimin mbi sa seriozisht e marrin pushteti publik dhe shoqëria braziliane atë që duhet të ishte dokumenti më i rëndësishëm i planifikimit strategjik arsimor të vendit.

Qëllimet e PNA-së aktuale ishin ambicioze dhe nuk arritën

PNA e dytë, i vendosur nga Ligji 13.005/2014, duhej të kishte një periudhë dhjetëvjeçare (2014/2024), megjithatë, edhe një herë, Brazili arriti në fund të periudhës së fuqi të Ligjit pa miratuar një plan të ri, dhe, në korrik të vitit 2024, për shkak të Ligjit nr. 14.934/2024, PNA 2014/2024 u zgjat deri më 31 dhjetor 2025. Zgjatja e një plani strategjik pa diskutuar gjerësisht për qëllimet e tij është diçka që praktika e mirë administrative kurrë nuk do të pranonte, por kjo është një debat tjetër.

E vërteta është se arritëm në fund të PNA-së së dytë pa arritur qëllimet e vendosura në kornizën ligjore. Sa i përket ofertës së arsimit të lartë, fokusi i këtij shkrimi, PNA aktuale vendosi qëllime ambicioze, si rritja e normës së shkollimit neto (NSN) të popullsisë nga 18 në 24 vjeç për 33% dhe sigurimi që 40% e regjistrimeve të reja të ndodhin në institucionet publike.

Megjithatë, vendi nuk arriti asnjë nga dy qëllimet.

Sipas të dhënave të INEP, midis 2014 (linja e bazës) dhe 2023 (të dhënat e fundit të disponueshme), TLE regjistroi një rritje të vogël (21,2% për 25,9%), rezultat 21,5% më pak se sa pritej. Qëllimi i lidhur me pjesëmarrjen e institucioneve publike në rritjen e ofertës pati një rezultat edhe më të keq: duke marrë parasysh të gjithë serinë historike (2014-2022), pjesëmarrja e saj në regjistrimet e reja nuk ka kaluar kurrë 12,7% çdo vit, dhe, në vitin 2022, viti i fundit me të dhëna të disponueshme, institucionet publike të arsimit të lartë ishin përgjegjëse për vetëm 7,4% e vendeve të reja, vlerë 81,5% më poshtë se qëllimi i përcaktuar.

Për PNE-në e re, propozimi i përmbajtjes në dokumentin referues të Konferencës Kombëtare të Arsimit (CONAES) tregoi qëllime edhe më ambicioze. Propozimi përcakton si qëllim arritjen e një norme neto të regjistrimeve prej 40% dhe pjesëmarrjen efektive të segmentit publik mbi 60% në regjistrime. Megjithatë, duke marrë parasysh historikun e fundit, shfaqet një reflektim i pashmangshëm: çfarë do të përfitonte vendosja e qëllimeve nëse nuk vendosen mekanizma institucionale që garantojnë kushtet objektive të financimit për materializimin e këtyre qëllimeve?

Buxheti i universiteteve ndryshon çdo herë që ndryshon Ekzekutivi

Në këtë kuadër, një nga pikat e para që duhet të përballen është pasiguria e buxhetit të universiteteve tona federale, temë për të cilën PNE është i heshtur. Sot, buxheti i universiteteve federale ndryshon çdo herë që ndryshon Ekzekutivi Federal, duke komprometuar planifikimin institucional dhe vazhdimësinë e politikave të zgjerimit të ofertës publike, me ndikime mbi projektin e demokratisë së arsimit të lartë të parashikuar në PNE.

Le të shkojmë te të dhënat.

Duke qenë se pagesa e pagave dhe shpenzimet shoqërore janë shpenzime të detyrueshme, u vendos, në këtë ese të shkurtër, të hetohet pasiguria e buxhetit të universiteteve federale duke analizuar evoluimin e shpenzimeve për shpenzime të përditshme (energjia, uji, kontratat, ndihma studentore dhe të tjera) dhe investimeve në infrastrukturë dhe material të përhershëm.

Të dhënat e publikuara nga Qendra e Studimeve SoU_Ciência, e cila punon me informacione që nga vitet 2000 dhe përdor vlera të korrigjuara për shkak të inflacionit, tregojnë ndryshimet e mëposhtme në buxhetin e likuiduar me shpenzime të përditshme: midis 2000 dhe 2002, gjatë qeverisë FHC, universitetet federale kanë likuiduar, mesatarisht, R$ 3,794 milionë/vit në shpenzime të përditshme; në qeverinë Dilma, midis 2011 dhe 2015, kjo vlerë mesatare u rrit në R$ 9,467 milionë/vit; ndërsa në qeverinë Bolsonaro (2019 deri në 2022), vlerat mesatare të likuiduara me shpenzime të përditshme treguan një ulje prej 21,8%, edhe pse numri i regjistrimeve u rrit.

Një sjellje e njëjtë identifikohet edhe kur analizohen shpenzimet për investime në infrastrukturë dhe materiale të përhershme. Në vitin 2002 (qeveria FHC), këto shpenzime shkuan në R$ 0,215 miliardë, duke përfaqësuar 0,7% të buxhetit total. Në vitin 2014 (qeveria Dilma), ato arritën në R$ 1,703 miliardë, ose 2,7% të totalit. Ndërsa në vitin 2021 (qeveria Bolsonaro), janë likuiduar R$ 0,143 miliardë, vlera më e ulët e serisë historike, duke përfaqësuar 0,1% të buxhetit.

Si është e mundur të menaxhohet një strukturë kaq komplekse dhe kaq e rëndësishme për vendin përballë një skenari të tillë të pasigurisë buxhetore?

Të përfshish në tekstin e PNE-së nënkuptimin e nderuar të “…sigurimit të burimeve në buxhet…” është i njohur se është i pamjaftueshëm për të siguruar në mënyrë të vërtetë burimet në buxhet!

Duhet të tregohen burime, të propozohet lidhje dhe të vendosen metodologji llogaritjeje. Brazili duhet të përdorë PNE-në për të përcaktuar qartë cilën Arsimi i Lartë dëshiron të ofrojë për qytetarët e tij, të përcaktojë koston për ofertën e tij me cilësi dhe të sigurojë burimet e nevojshme për zbatimin e saj, vetëm kështu do të dalim nga “logjika e burimit të disponueshëm”, e cila ndryshon me përcaktimin e prioriteteve të çdo shefi të ri të pushtetit ekzekutiv.

Që shumë vite, Shoqata Kombëtare e Drejtorëve të Institucioneve Federale të Arsimit të Lartë (ANDIFES) po ndërton një model financimi që synon të lidhë buxhetin e Shpenzimeve të Përditshme dhe Investimeve me buxhetin e personelit, më të qëndrueshëm, në mënyrë plotësuese ndaj mekanizmave të bazuar në shpenzime/output. Besojmë se është një pikë e rëndësishme fillestare.

Në një tjetër rrotullim, një artikull i publikuar nga Amaral, Silva Júnior dhe Salles tregon se pasiguria aktuale buxhetore e UF-ve ka ndikim mbi autonominë universitare. Përballë skenarit të kufizimeve, UF-të përfundimisht kërkojnë burime jashtë buxhetit si amendamente parlamentare të Termave të Ekzekutimit të Zgjeruar (TED), të cilat bëhen gjithnjë e më të rëndësishme për mbijetesën e UF-ve.

Vendi duhet të ketë një plan me qëllime të realizueshme, afate kohore të arritshme dhe financim të përshtatshëm

Brazil duhet të ketë një plan arsimor me qëllime që tejkalojnë fushën e premtimeve të mirë-intencionuara. Një plan me qëllime të realizueshme, afate kohore të arritshme dhe financim të përshtatshëm me madhësinë e sfidave të paraqitura për vendin. Mbrojtja e buxhetit të universiteteve federale nuk është vetëm një detaj teknik, por një kusht thelbësor për ta bërë PNE-në e re të konsolidohet si një politikë e vërtetë shtetërore.

Pa financim të përshtatshëm, pa angazhime të forta dhe pa mbrojtje për institucionet publike, plani rrezikon të bëhet vetëm një dokument i padobishëm, plot me mirëkuptime, por i paaftë për të sjellë ndryshime të vërteta në shoqërinë braziliane.