Ndryshimi i regjimit në Iran: strategjia e Bushit nga Benyamin Netanjahu

Specialist i Lindjes së Mesme, politologu Myriam Benraad thekson paralele që ekzistojnë midis diskursit volontarist të kryeministrit izraelit në lidhje me Iranin dhe vizionit të shquar në atë kohë nga neo-konservatorët e rrethit të George W. Bush, të cilët pohonin se duke rrëzuar regjimin tiranik të Saddam Huseinit në Irak, do të hapnin në të gjithë rajonin një faqe të re, demokratike dhe ndërtuese. Bisedë.

Këtë të hënë, një gazetare e ABC-së i kërkoi Benyamin Netanjahut nëse eliminimi fizik i Udhëheqësit të Përgjithshëm të Iranit, Ali Khamenei, të cilin kryeministri e kishte menduar hapur, nuk do të shkaktonte një eskalim të konfliktit. Netanjahu u përgjigj se, përkundrazi, kjo do ta mbyllte atë. Ku i vjen kjo bindje?

Vizioni i tij për situatën është pothuajse mjekësor: ai konsideron se regjimi iranian përbën një lloj sëmundjeje që Lindja e Mesme vuajti që prej 1979, dhe se për t’u shpëtuar këtij të keqi dhe të gjitha metastazave të tij, duhet të eliminohet ajo që është në rrënjë, pra figura më e ndikueshme e Republikës Islamike, e cila mbetet Udhëheqësi i Përgjithshëm. Gjithashtu mund të flitet për një vizion « efekt domino »: duke neutralizuar rrethet e para, pritet që nivelet poshtë tyre të shkojnë drejt rrëshqitjes – sidomos nëse popullsia, duke ndjerë dobësimin e pushtetit, ngrihet kundër tij.

Kjo qasje e paraqitur nga Netanjahu është padyshim shumë e thjeshtëzuar. Në realitet, asgjë nuk tregon se heqja e Udhëheqësit të Përgjithshëm do të shkaktonte këtë lloj « efekt ricochet ». Dhe asgjë nuk tregon gjithashtu se popullsia do të ngrihet në masë: edhe ata që janë kundër regjimit, dhe janë shumë, mund të frikësohen nga boshllëku dhe kaosi që do të shkaktonte rrëzimi i tij i papritur. Pa harruar, pa dyshim, se kur flitet për Iranin e sotëm, flitet për një regjimm autoritar që ka bërë gjithçka për të parandaluar strukturimin e opozitës së brendshme dhe e ka shtypur me egërsi.

Megjithatë, Netanjahu pohon se popullsia iraniane mund të ngrihet kundër këtij regjimi diktatorial…

Kur dëgjoj këto fjalë, më kujtojnë pranverën e vitit 2003, kur në prag të ndërhyrjes së tyre ushtarake në Irak, Shtetet e Bashkuara ishin të bindura se popullsia irakiane do t’i mirëpriste si çlirues të mëdhenj; e dimë se çfarë ndodhi, edhe pse Saddam Huseini ishte në krye të një regjimi të dhunshëm dhe të urryer nga një pjesë e madhe e qytetarëve të tij.

Para Revolucionit Islamik të vitit 1979, Izraeli dhe Irani i Shahut kishin marrëdhënie më të mira ; A mendon Netanjahu se është e mundur të gjendet një ditë në Teheran një pushtet që do të ishte pro-perëndimor dhe i favorshëm për një afrimitet me Izraelin?

Është e vërtetë që Irani gjatë kohës së gjatë ka qenë, së bashku me Turqinë, ndër vendet e rralla të Lindjes së Mesme që kanë pasur marrëdhënie të mira me Izraelin. Ky vend, i cili sot është armiku i përjetshëm i Tel Avivit, është, paradoksalisht, i konsideruar nga disa udhëheqës izraelitë si i vetmi që mund të normalizojë vërtet marrëdhëniet me Izraelin dhe të rikthehet në një marrëveshje strategjike – ose në një formë të qëndrueshme të bashkëjetesës paqësore. Kjo është diçka që shumica e shteteve sunitë në rajon nuk e besojnë të mundur.

Në fakt, Hamas, si dhe Xhihadi Islamik, të dy lëvizjet kryesore palestineze të armatosura, janë sunitë; dhe edhe pse Irani është, gjatë viteve të fundit, pa dyshim i është afruar atyre, është mbi të gjitha vendet sunitë të rajonit që i kanë mbështetur ata në plan historik. Në Izrael ekziston bindja se pasi Republika e mullave të shkatërrohet, një regjimm pro-perëndimor dhe pra pro-izraelit mund të vendoset aty, një regjimm që do të kishte lidhje shumë më të forta me shtetin hebre se sa çdo regjimm sunit në Lindjen e Mesme, përfshirë Egjiptin dhe Jordanin, të cilat janë zyrtarisht në paqe me Izraelin.

Por ka një pjesë të madhe të anachronizmit në këtë përfaqësim. Shoqëria iraniane është ndryshuar thellësisht që nga viti 1979. Do të ishte e pamundur të justifikonte rikthimin e monarkisë Pahlavi sot. Dhe, për më tepër, jeta politike e vendit është ajo që është, nuk ekziston ndonjë parti që mund të marrë përsipër pasardhësinë e regjimit aktual nëse ky i fundit bie. Në rast të rrëzimit të Republikës Islamike, mund të shohim materializimin e një skenari irakian, i cili në fund do të kthehet kundër promovuesve të "ndryshimit të regjimit", domethënë një situatë kaosi me efekte të papritura dhe, në çdo rast, që nuk do të jenë ato që dëshiron Netanjahu dhe aleatët e tij.

Madje edhe nëse regjimi iranian mbijetojnë ndaj sulmit aktual, mund të pritet që ai të dobësohet. Për dekada të tëra, Teherani ka mbajtur një retorikë revolucionare në të gjithë botën myslimane dhe ka lidhur lidhje shumë të ngushta me regjime ose lëvizje shiite të rajonit, por gjithashtu, ju e keni përmendur, me disa grupe sunite si Hamas. Sot, a është epoka e këtyre ambicieve rajonale e mbaruar?

Po. Në Iran, jemi në një moment pas-revolucionar. Regjimi nuk ka më aftësinë të eksportojë revolucionin e tij jashtë kufijve të tij, siç dëshironte gjatë kohës. Për më tepër, është një aspekt mbi të cilin Perëndimi ka insistuar për vite me radhë në negociatat për çështjen bërthamore: në këmbim të heqjes së sanksioneve, pritej jo vetëm që Teherani të përmbahej nga një program vetëm civil, por edhe që regjimi islamik shiit të ndërpresë mbështetjen e tij ndaj Hizbollah dhe ndaj një numri të caktuar të grupeve në rajon. Irani nuk e bëri këtë. Ai mbajti kanalet e ndikimit të tij, dhe madje i forcoi ato, qoftë në Irak apo në Siri gjatë luftës civile. Dhe regjimi gjithashtu u afrua dukshëm me Hamas, duke kërcënuar vazhdimisht Izraelin me shkatërrim total.

Të gjitha këto kanë përfunduar duke bindur një pjesë të strukturës politike-drejtësisë së sigurisë izraelite që Irani përbënte një kërcënim ekzistencial. Ideja u imponua se Republika Islamike ishte e vendosur të fitojë armën bërthamore, dhe se negociatat në të cilat ajo merrte pjesë dhe marrëveshja e Vjenës të vitit 2015 ishin vetëm një mënyrë për të fituar kohë. Që atëherë, çdo negociatë që do të çonte në atë që Irani të ruante një program bërthamor, edhe nëse vetëm civil, nuk ishte e pranueshme nga Tel-Avivi. Sepse një ditë ose tjetër, ky program do të militarizohej dhe Teherani do të sulmonte potencialisht Izraelin për ta shfarosur. Kjo siguri u imponua përfundimisht dhe u përgjithësua me pogromin e 7 Tetorit.

Por ky masakër është kryer nga Hamas, jo nga Irani…

Izraeli konsideron se data 7 Tetor është, në thelb, një operacion i udhëhequr nga Irani. Hamas u shpejtua të deklaronte se kishte kryer operacionin vetëm, pa përfshirjen e Teheranit. Por izraelitët nuk e besojnë këtë. Çfarëdo që është realiteti i rolit që ka luajtur Irani, izraelitët i atribuojnë atij përgjegjësinë për ngjarjet. Republika islamike është për ta përgjegjësja kryesore për masakrën më të madhe të hebrejve që nga Lufta e Dytë Botërore. Kjo bindje ka ardhur për të mbështetur idenë se mollahat dëshirojnë me çdo kusht shkatërrimin total të Izraelit dhe popullit hebre.

A është kjo dëshirë për të shkatërruar Izraelin shprehur që nga ardhja e Republikës islamike në vitin 1979?

Në fakt, që nga viti 1979, gjuha iraniane është jashtëzakonisht e ashpër. Është një gjuhë që e bën Amerikën dhe Izraelin një armik ekzistencial dyfish për t’u shkatërruar me çdo mjet, përmes të gjitha llojeve të sulmeve, qoftë në vende të Lindjes së Mesme ose ndërkombëtarisht në botë. Nuk është rastësi nëse që nga data 13 qershor 2025, Shtetet e Bashkuara kanë urdhëruar evakuimin e shumicës së personelit të tyre që është ende i pranishëm në Irak, për shkak të frikës se iranianët, ose milicitë irakiane lokale do t’i sulmojnë ata. Në fund të fundit, për t’u kthyer te Izraeli, dhe pa justifikuar sulmin aktual, duhet ta pranojmë se Republika islamike nuk ka ndërprerë kurrë ta kërcënojë atë me shkatërrim të menjëhershëm, dhe që një shkatërrim i tillë do të bëhej i mundur nëse Irani dispononte armë bërthamore.

Përkundrazi, përveçse gabim, Republika islamike kurrë nuk ka deklaruar zyrtarisht se dëshiron të marrë armë bërthamore. Ajo gjithmonë ka pohuar se programi i saj bërthamor është vetëm për qëllime civile…

Në fakt, por shumë elemente lënë të kuptohet se ishte një objektiv në afat të gjatë, edhe pa e pranuar plotësisht. Kjo hipotezë duket se është konfirmuar nga zhvillimi i infrastrukturave bërthamore relativisht të fshehta, për shembull ajo e Fordo, në një rajon malor pak i aksesueshëm dhe i varrosur thellë në tokë, në atë mënyrë që është shumë e vështirë ta arrish. E dimë që Irani ka fshehur një sërë elementesh në lidhje me qëllimet e tij reale në fushën bërthamore, gjë që ka ushqyer paranojën e Izraelit dhe partnerëve të tij perëndimorë. Dhe pastaj, Irani ka arsye objektive të mira për të dëshiruar të ketë armën bërthamore: kjo do të ishte një mjet presioni dhe kërcënimi shumë efikas kundër shtetit hebre dhe çdo kundërshtari tjetër.

Presionit, kërcënimit... dhe, sipas Izraelit, shkatërrimit: izraelitët pohojnë se nëse Irani merr bombën, do ta përdorë atë sa më shpejt që të jetë e mundur kundër qyteteve izraelite. Sipas jush, në një skenar ku Irani përfundimisht do të ketë bombën, a do ta përdorte menjëherë, për të arritur këtë objektiv të shpallur prej më shumë se 45 vjetësh që është shkatërrimi i Izraelit?

Irani nuk është i vetëvrarë. Edhe nëse ata fitojnë bombën, ata nuk do të shkojnë drejt një lufte të shkatërrimit të ndërsjellë. Ata e dinë shumë mirë se projektimi i raketave bërthamore kundër Izraelit do të përfshinte domosdoshmërisht një përgjigje dhe rreziku i shkatërrimit reciprok do të ishte jashtëzakonisht i lartë. Nga ana tjetër, nëse Irani do të kishte bombën, do të hynim në një lloj lufte të ftohtë në Mesdhe që do t’i detyronte izraelitët në disa aspekte, përfshirë çështjen palestineze. Dhe izraelitët absolutisht nuk duan një konfigurim të tillë që përbën frikën e tyre më të madhe. Për ta, nuk është në diskutim që një aktor në Mesdhe përveç tyre vetë të ketë këtë armë, armën më të shkëlqyer.

Izraeli nuk është i vetmi ndër vendet e rajonit që nuk dëshiron që Irani të pajiset me armën bërthamore. Mund të imagjinohet se Arabia Saudite, Egjipti, Turqia dhe, në thelb, të gjitha vendet e tjera, madje edhe fuqitë më të largëta, preferojnë që Irani të mos ketë bombën. Edhe pse këto vende e kanë dënuar sulmin izraelit, a nuk ka një lehtësim tek të gjithë këta aktorë, të cilët duhet të kenë qenë shumë të shumtë që mendonin se Irani ishte në prag të arritjes së armës bërthamore dhe se falë ndërhyrjes izraelite, programi i tij ishte, nëse nuk është shkatërruar, të paktën ndaluar në mënyrë të dukshme?

Po, është e dukshme. Aq më tepër që një numër i caktuar i vendeve arabe janë në luftë kundër Fratër Muslimanëve, pra kundër një islamizmi politik të cilin e dihet se Republika Islamike, edhe pse Fratër janë të fesë sunite, ka qenë një mbështetje në të dyja nivelet simbolike, logjistike, financiare dhe ushtarake. Hamas, i cili rrjedh nga matrica e Fratër Muslimanëve, nuk është vetëm armik i Izraelit, por edhe i regjimeve arabe sunite, duke filluar nga Egjipti, i cili sheh me shumë mirësi këtë dobësim të Iranit, sepse mekanikisht, ky i fundit nënkupton forcimin e tyre vetë. Arabia Saudite është e lehtësuar sepse Irani ndodhet në derën e saj dhe i konkuron prej kohësh udhëheqjen në rajon. Turqia, në të njëjtën mënyrë, nuk dëshiron në kufirin e saj një Iran të pasuruar me armë bërthamore…

Megjithatë, kjo është vetëm një nga elementet e asaj që po ndodh. Sepse vullneti hegjemonik i Izraelit gjithsesi paraqet problem për disa shtete arabe që frikësohen se këto veprime nuk do të çojnë, pavarësisht se çfarë thotë Netyahou, në një destabilizim edhe më të madh të Lindjes së Mesme. Një numër i caktuar i vendeve po përpiqen të balancojnë për të shmangur një zjarrvënie totale që, sipas tyre, do të shkaktonte një destabilizim sistemik.

A mund të imagjinohet që regjimi iranian, në vend që të rrëzohet plotësisht, të evoluojë drejt një lloji diktature ushtarake të udhëhequr nga Gardianët e Revolucionit?

Po, sepse, siç kam sqaruar, nuk ekziston një opozitë demokratike e fortë dhe e strukturuar në Iran, kryesisht për shkak të dhunës së represionit që godet prej dekadash të gjithë ata që guxojnë të kundërshtojnë regjimin islamik në fuqi. Pra, çfarë force mbetet në terren? Gardianët, ushtria… Mund të shohim një grusht shteti, një lloj oligarkie ushtarake dhe të sigurisë që do të marrë vendin dhe mund të jetë edhe më e ashpër sepse do ta konsideronte se pas ndryshimit të regjimit, duhet të rimarrë vendin në duar dhe që rikthimi i rendit nuk mund të bëhet tjetër veçse përmes represionit.

Unë mendoj për ndryshimin e regjimit në Irak i cili nuk solli aspak një demokraci, por këtë lloj oligarkie autoritare. Po mendoj gjithashtu për Siri që po transformohet në dictaturë autoritare me fytyrë islamiste, dhe jo më laik. Kthehemi te kufijtë e kësaj doktrine të famshme të demokratizimit të Lindjes së Mesme që dëshironin amerikanët në fillim të viteve 2000, pas 11 Shtatorit. Po atë 11 Shtator që sulmet e 7 tetorit 2023 janë shpesh krahasuar. Kur ai përmend një ndryshim të regjimit në Iran, Nétanyahu dëshiron të ripërsërisë këtë qasje shumë bushiane të transformimit të madh demokratik dhe liberal të rajonit, një fazë që është hapur që më 11 Shtator. Por ai me siguri po vendos gishtin në sy nëse mendon se gjërat do të ndodhin aq lehtë.

Një pyetje e fundit. Ju sapo ktheheni nga Iraku. Si shihet lufta midis Izraelit dhe Iranit atje?

Iraku po përjeton orë shumë të vështira. Ky vend ku ka ndodhur një ndryshim regjimi i krahasueshëm me atë që po mendon sot në Iran është në fazën e rindërtimit. Ai po përpiqet të rimëkëmbet. Ka pësuar nga këto projekte ideologjike të një “Lindje të Mesme të re” të fantazuar nga neo-konservatorët e Uashingtonit, dhe ndodhet në një situatë më shumë se delikate. Rindërtimi është i ngadaltë, situata ekonomike është e pasigurt, dhe po shihet një kthim te autoritarizmi, të gjitha brenda një vendi ende shumë i fragmentuar. Nga ana e Irakut, shihet konflikti midis Tel-Avivit dhe Teheranit me shumë shqetësim, me frikën se një ndryshim regjimi në Iran nuk do të çonte në një cikël të ri të paqëndrueshmërisë. Nuk dihet shumë mirë, në Irak, çka shkakton një “ndryshim regjimi” të imponuar me mospërfillje nga jashtë…

Fjalët u mblodhën nga Grégory Rayko