SHBA kanë sanksionuar raportoren e veçantë të OKB-së, Francesca Albanese – ja pse është objekti i gabuar

Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë vendosur sanksione kundër raportueses së veçantë të OKB-së në territoret palestineze, Francesca Albanese. Është një situatë pa precedent. Sekretari i shtetit i SHBA-së, Marco Rubio, citoi si arsye për angazhimin e saj direkt me Gjykatën Penale Ndërkombëtare “për përpjekjet për të hetuar, arrestuar, mbajtur ose ndjekur penalisht shtetas të Shteteve të Bashkuara ose Izraelit”.

Deklarata gjithashtu përshkroi “letrat kërcënuese të Albanese ndaj dhjetëra entiteteve në mbarë botën, duke përfshirë kompani të mëdha amerikane” si një përshkallëzim i strategjive të saj. Sanksionet u shpjeguan si një mënyrë për të parandaluar “mbivendosjen dhe abuzimin e fuqisë nga Gjykata Penale Ndërkombëtare” dhe si pjesë e Urdhrit Ekzekutiv të Trump 14203 për vendosjen e sanksioneve ndaj ICC-së.

Kjo ngre pyetjen: kush janë raportuesit e veçantë dhe pse performanca e Albanese-s në rolin e saj do të shkaktonte një reagim kaq të fortë nga SHBA? Raportuesit e veçantë janë ekspertë të pavarur të të drejtave të njeriut, pjesë e sistemit të procedurave të veçanta të Këshillit të të Drejtave të Njeriut të OKB-së të krijuar në vitin 1979. Ekzistojnë 46 “mandate tematikë” mbi çështje të tilla si vrasjet jashtë gjykatës, zhdukjet e detyruara dhe mjedisi, dhe 14 “mandate shtetesh”, duke përfshirë edhe Palestinën.

Ekspertë të të drejtave të njeriut nga akademia, avokatia, ligji dhe fushat e tjera profesionale të rëndësishme emërohen për të kryer një gamë të gjerë detyrash. Këto përfshijnë kryerjen e vizitave në vend, dërgimin e komunikatave te shtetet për raste individuale të shkeljeve të të drejtave të njeriut, zhvillimin e standardeve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, angazhimin në avokaci dhe ofrimin e bashkëpunimit teknik bazuar në ekspertizën e tyre ligjore dhe tematikë.

Në vitin 1967, 22 vjet pas krijimit të saj, Kombet e Bashkuara vendosën dispozita institucionale për ekspertë të pavarur të të drejtave të njeriut. Kjo ndodhi së pari në vitin 1967 kur ajo emëroi një grup pune të përkohshëm të ekspertëve mbi apartheidin dhe diskriminimin racor në Afrikën e Jugut. Në vitin 1968, i njëjti grup ekspertësh u emërua për të hetuar “praktikat izraelite që ndikojnë në të drejtat e njeriut të popullit palestinez dhe të arabëve të tjerë të territoreve të okupuar”. Kjo është ende në fuqi edhe sot.

Asnjëherë Afrika e Jugut as dhe Izraeli nuk lejuan ekspertët të hyjnë në territoret e tyre për të inspektuar rekordet e të drejtave të njeriut në atë kohë. Por në vitin 2003, gati një dekadë pas mbajtjes së zgjedhjeve demokratike për herë të parë, Afrika e Jugut lëshoi një ftesë të qëndrueshme për të gjitha procedurat speciale tematike, duke nënkuptuar se ata u angazhuan, të paktën në teori, për të pranuar gjithmonë kërkesat për vizitë nga raportuesit.

Sulmet ndaj raportuesve individualë

Albanese, një specialist në të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, është raportuesja e tetë që nga krijimi i mandatit të saj në vitin 1993. Ajo u emërua në këtë pozicion pa pagesë në vitin 2022 për tre vjet, dhe mandati i saj u rinovua së fundmi për një periudhë tjetër tre vjeçare.

Ishte raporti i saj më i fundit nga data 30 qershor, që çoi në sanksionimin e saj nga SHBA-të. Raporti fokusohej në rolin e sektorit të korporatave në “përpjekjet koloniale dhe genocidet e lidhura” dhe emëroi mbi 60 kompani si “përfshirëse”.

Një sërë institucionesh dhe figurash kryesore të të drejtave të njeriut kanë dalë në mbrojtje të saj. Agnes Callamard, një ish-raportuese speciale për vrasjet jashtëgjyqësore, tani sekretare e përgjithshme e Amnesty International vuri re efektet “frikësuese për të gjithë raportuesit e veçantë” të vendimit të SHBA-së. Zyrtarët kryesorë të të drejtave të njeriut të OKB-së dënuan këtë precedent të rrezikshëm dhe kërkuan kthimin e tij.

Në shkurt të vitit 2024, qeveria e Izraelit deklaroi Albanesen persona non grata në përgjigje të komenteve të saj se “victimat e masakres së 7 tetorit nuk u vranë për shkak të hebreizmit të tyre, por si përgjigje ndaj shtypjes izraelite”. Ashtu si me sanksionet e reja të vendosura, ajo e quajti këtë hap një shpërqendrim dhe u bëri thirrje botës që të mbajë fokusin te Gaza.

Imuniteti diplomatik

Raportues të veçantë janë i dhënë imunitet diplomatik i cili, në teori, duhet t’i lejojë ata të flasin ose të shkruajnë raporte kritike pa frikë nga hakmarrjet. Por në 1989 dhe 1999 ICC-ja duhet të ndërhynte me një mendim këshillues në dy raste kur kjo status u rrezikua pasi vendet e tyre të origjinës përpiqeshin të kufizonin lirinë e tyre të fjalës. Kjo përfshinte njeriun shtetëror rumun Dumitru Mazilu, i ngarkuar me hartimin e një raporti mbi “Të drejtat e njeriut dhe rinia”, dhe njeriun shtetëror malajzian Dato’ Param Cumaraswamy, raportues i veçantë për pavarësinë e gjyqtarëve dhe avokatëve.

Raportues të veçantë shkruan një leter kolektiv duke denoncuar rastin e dytë, kur qeveria malajziane ngriti disa procedura ligjore kundër Cumaraswamy. Trupi i ekspertëve e quajti këtë “pengmarrje gjyqësore ndaj një raportuesi të veçantë” dhe “një sfidë ndaj statusit të Kombeve të Bashkuara si e tillë, zyrtarëve të saj dhe ekspertëve të saj në mision”.

Raportues të veçantë mbajnë një pozicion të paqartë institucionale. Ata marrin mandatin e tyre nga Këshilli i të Drejtave të Njeriut, por veprojnë në kapacitetin e tyre personal, dhe për rrjedhojë nuk konsiderohen zyrtarë të OKB-së. Në praktikë, ata duhet të balancojnë marrëdhëniet me kujdes midis sekretariatit të OKB-së, shoqërisë civile, përfaqësuesve shtetërorë dhe, herë pas here, vendet e tyre.

Opinioni këshillues ndihmoi të sqarojë se ishte sekretari i përgjithshëm, si kreu i Kombeve të Bashkuara, ai që u beson atyre privilegjet e imunitetit diplomatik. Rregullimi gjithashtu lë hapësirë për gjykatat kombëtare që të mos pajtohen me sekretarin e përgjithshëm. Kjo u lejoi vendeve individuale në disa raste të ushtrojnë një formë kontrolli mbi qytetarët e tyre.

Sulmi i fundit ndaj Albanese-s shton në krizën buxhetore të OKB-së, ndërsa administrata Trump po bllokon fondet prej rreth US$1.5 miliardë (£1.2 miliardë) përveç vendeve të tjera si Kina, Rusia dhe Arabia Saudite. Këto janë sfida serioze për programet e të drejtave të njeriut dhe ndihmës humanitare të OKB-së. Siç kanë treguar raste të mëparshme të sulmeve ndaj raportuesve individualë, është e rëndësishme që të gjithë raportuesit të qëndrojnë së bashku si një trup dhe të mbrojnë integritetin e sistemit në përgjithësi.

Pavarësisht këtyre sulmeve ndaj integritetit dhe personalitetit të saj, Albanese mbetet besnike në instrumentet ligjore të të drejtave të njeriut. Siç tha gjatë një takimi publik që pata në Universitetin SOAS të Londrës në nëntor 2024, ne ende nuk kemi shfrytëzuar plotësisht potencialin e këtyre instrumenteve. Kjo mund të arrihet vetëm si një kolektiv.