Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare kujtohet nga shkrimtarë të Evropës Qendrore dhe Juglindore

Kadare ishte shkrimtari më i rëndësishëm i Shqipërisë dhe një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të Ballkanit. Ishte Shqipëria – në vendlindjen e tij u bë legjendë gjatë jetës, shkrimtar-i kolos, autoritet, të cilin shumë pak u guxuan ta sfidonin. Në Gjirokastër, ku lindi, mund të ecte gjatë jetës rrugës me emrin e tij, dhe pika kryesore në hartën e qytetit ishte Shtëpia Kadare, muzeu që vizitonin dashamirës të veprës së tij nga e gjithë bota.

Mjeshtër – shkruajnë sot shqiptarët, duke u brengosur për vdekjen e shkrimtarit të dashur. Gigant. Legjendë. Ambasador i kombit, simboli i tij. Por gjithashtu: spiun francez. Tradhtar komunist. As nuk është disident, as viktimë e sistemit. Pra kush?

Asnjë shkrimtar tjetër nuk pasuroi aq gjuhën shqiptare, nuk e kaloi kufirin e saj, duke kombinuar gjuhën letrare të klasit të lartë me kulturën orale, duke futur në letërsi dialekte lokale dhe fjalë të reja, duke krijuar tekste që poezia e tyre ishte aq e rafinuar sa që drejtohej drejt metafizikës. Askush si Kadare nuk kapiti shpirtin shqiptar dhe askush si ai nuk këndoi këngë lavdërimi në vargje nacionaliste.

Albanët e donin atë me zë të lartë dhe nuk e duronin në heshtje, duke e kritikuar për megalomani dhe për mënyrën se si pas vitit 1991 nuk u kundërshtua, kur jashtë vendit u krijua si disident. Ndërkohë, Kadare në kohët komuniste ishte një krijues i shquar, i njohur dhe i përulur. Duke qenë shkrimtar dhe qytetar i regjimit më të frikshëm komunist në Evropë – manovronte. Shkroi dhe “Pasqyrat e kuqe”, një poemë që glorifikonte diktatorin Enver Hoxha, dhe kryeveprën me shpirt kafkian “Palati i ëndrrave”, ku tregoi në mënyrë brilante mizorinë, paudhësinë dhe absurdet e totalitarizmit shqiptar. Disa thonë se ai shmangu burgun, sepse dinte të pajtohej me pushtetin. Të tjerë – se talenti i tij e mbrojti atë nga prangat. Ndoshta të dy palët kanë të drejtë.

Kadare tregonte botës Shqipërinë në atë mënyrë siç do të dëshironin vetë shqiptarët të shihnin veten. Fliste për madhështinë dhe trimërinë e popullit të lashtë, duke theksuar rëndësinë e nderit në kulturën shqiptare. Donte që Perëndimi ta shihte dhe ta admironte Shqipërinë. Histori të tij ballkanike dëgjoi e gjithë bota – u përkthyen në 45 gjuhë.

Shqiptarët që merren me kulturën, sot theksojnë se Kadare nuk gjeti lexuesin e tij ideal, sepse u bë një monument prej bronzi gjatë jetës së tij, dhe veprat e tij rrallë herë u analizuan kritikisht dhe u kuptuan plotësisht. Ndoshta tani, pas vdekjes së legjendës, ka ardhur koha që ta rimendojmë atë në mënyrë të re.

Kadare ishte shkrimtari më i rëndësishëm i Shqipërisë dhe një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të Ballkanit. Ai përfaqësonte Shqipërinë — në vendin e tij ai u bë një legjendë gjatë jetës së tij, një kolos i shkrimtarëve, një autoritet që pakë nga frika nuk guxuan ta kundërshtonin. Në Gjirokastër, ku lindi, ai mund të ecte në një rrugë me emrin e tij gjatë jetës së tij, dhe pika kryesore në hartën e qytetit ishte Shtëpia Kadare, një muze i vizituar nga admirues të veprës së tij nga e gjithë bota.

“Master” është fjala që shumë shqiptarë përdorin për ta përshkruar atë sot, ndërsa ata përtërrasin vdekjen e shkrimtarit të tyre të dashur. Gjeniu. Legjenda. Ambasadori i kombit, simboli i tij. Por gjithashtu: spiun francez. tradhtar komunist. Asnjëherë disident as viktimë e sistemit. Pra, kush ishte ai?

Asnjë shkrimtar tjetër nuk pasur pasuruar gjuhën shqipe aq shumë, nuk ka kaluar kufijtë e saj, duke kombinuar gjuhën letrare të klasit të lartë me kulturën gojore, duke futur dialekte lokale dhe fjalë të reja në letërsi, duke krijuar tekste me poezi aq të rafinuar saqë i referoheshin metafizikës. Asnjë nuk kapërceu shpirtin shqiptar si Kadare, dhe asnjë nuk këndoi këngë lavdërimi në vargun e nacionalistëve si ai.

Shqiptarët e donin me zë të lartë por e urrenin në heshtje, duke e kritikuar për megalomaninë e tij dhe për mos u bashkuar me opozitën pas përfundimit të komunizmit në vitin 1991, edhe pse në vend të kësaj portretizohej si disident jashtë vendit. Ndërkohë, Kadare ishte një shkrimtar i shkëlqyer, i njohur dhe i përulur gjatë periudhës komuniste. Duke qenë shkrimtar dhe qytetar i regjimit më të tmerrshëm komunist në Evropë, ai manovronte. Ai shkroi si “Pashallarët e Kuq,” një poemë që glorifikonte diktatorin Enver Hoxha, dhe kryeveprën kafkaiane “Palace of Dreams,” në të cilën ai tregoi me shkëlqim egërsinë, paudhësinë dhe absurdet e totalitarizmit shqiptar. Disa thonë se ai shmangu burgun sepse dinte si të merrej me autoritetet. Të tjerë thonë se ishte talenti i tij ai që e shpëtoi nga burgu. Ndoshta të dy janë të drejtë.

Kadare tregoi botës për Shqipërinë në mënyrën që shqiptarët vetë do të donin të shihnin veten. Ai foli për madhështinë dhe trimërinë e kombit të lashtë dhe theksoi rëndësinë e nderit në kulturën shqiptare. Ai donte që Perëndimi të vërejë dhe të admirojë Shqipërinë. Historitë e tij ballkanike u lexuan në mbarë botën — u përkthyen në 45 gjuhë.

Shqiptarët që merren me kulturën sot theksojnë se Kadare nuk gjeti lexuesin ideal sepse u bë një monument bronzi gjatë jetës së tij, dhe veprat e tij rrallë u analizuan kritikisht dhe u kuptuan plotësisht. Ndoshta tani, pas vdekjes së legjendës, është koha ta përshkruajmë përsëri.