Si unë, ti dhe të gjithë ne po bëhemi një re të dhënash – dhe kjo nuk është aspak e mirë

Në bashkëpunim me revistën FCW Cultura Científica, nga Fondacioni Conrado Wessel, The Conversation Brasil sjell një seri artikujsh mbi ndikimet e rrjeteve sociale në shoqëri. Në tekstin më poshtë, profesori Marcelo Soares, ekspert në gazetari digjitale dhe të të dhënave, shpjegon se si rrjetet sociale mbledhin dhe përpunojnë të dhëna të përdoruesve në disa shtresa, pa transparencë dhe duke fshehur kritere dhe algoritme, duke e vështirësuar mbikëqyrjen dhe duke favorizuar përhapjen e dezinformimit. Logjika e angazhimit prioritizon përmbajtjen emocionale dhe kontroverse, duke krijuar blloqe të personalizuara që izolojnë përdoruesit dhe mund t'i çojnë ata në ekstremizëm.

Tetë nga dhjetë përdorues të internetit në Brazil përdorin rrjetet sociale me frekuencë, sipas të dhënave të vitit 2024 nga Qendra e Informacionit dhe Koordinimit të Pikat Br (NIC.Br). Pa u dëgjuar, ndërsa ju shfletoni, rrjetet sociale mbledhin shumë më tepër informacion se sa atë që ne ofrojmë në mënyrë të vetëdijshme.

Këto të dhëna mblidhen në disa shtresa. Shtresa “zero” përfaqëson informacionet bazë që plotësojmë – emrin, moshën, interesat, rrjetin tonë të kontakteve. Nga kjo bazë, në shtresat e tjera ekziston një univers të të dhënave të sjelljes që monitorohen. Rrjetet vëzhgojnë atë që pëlqejmë, ndajmë, komentojmë, shikojmë, kohën që kalojmë në një postim ose video. Këto modele krahasohen statistikisht me ato të përdoruesve të tjerë dhe, bazuar në këtë, bëjnë përfundime se me kë na ngjajnë shijet, dëshirat dhe madje edhe aspektet e personalitetit tonë.

Konsultanti danez i medias Thomas Baekdal e quan këtë të dhëna të rendit të parë. Janë krijuar nga platformat, duke rafinuar gjithçka që nxjerrin nga aktiviteti ynë dhe që mund të lejojë përfundime mbi atë që hap xhepin tonë. Këto të dhëna organizohen në profile të shitura për reklamues në mënyrë automatike, në ankande që ndodhin në mikrosekonda.

Ata nuk kanë nevojë të jenë të saktë 100%; nëse gabojnë, më e keqja që mund të ndodhë është që ne të injorojmë ndonjë reklamë. Shtresa e dytë, pra, është marrëdhënia tregtare e platformave me reklamuesit bazuar në të dhënat tona. Nga gjithçka që dinë për ne dhe më shumë atë që nxjerrin, platformat ndërtojnë profile shumë të detajuara. Nuk kanë nevojë të dinë domosdoshmërisht kush jeni ju, por e dinë që, nëse kanë sukses në shijen tuaj dhe në momentin tuaj, ju mund të shikoni një video, të klikoni në një reklamë ose të blini diçka. Është pak demografi, pak psikografi dhe një sasi mashtrimi.

Cookies në shërbim të palëve të treta

Ka edhe një shtresë të tretë, atë të cookies të palëve të treta, edhe më invasive se ato të platformave. Kjo është mënyra se si reklamat ju ndjekin nga një faqe në tjetrën. Cookies janë skedarë të vegjël që faqet i vendosin në shfletuesin tuaj kur vizitoni një faqe. Qëllimi është t'ju identifikojnë në vizitën e ardhshme, dhe me këtë ata bëhen një lloj ditari i gjithçkaje që keni bërë në faqen online.

Ata mund të jenë nga vetë faqja që po viziton: kur ktheheni në një faqe lajmesh, lidhjet që keni klikuar më parë shfaqen në rozë në vend të blu. Por në biznesin fitimprurës të cookies të palëve të treta, cookies që vendosen në kompjuterin tuaj nga faqja që vizitoni mund të vijnë nga rrjete reklamuese që janë gjithashtu të pranishme në faqje të tjera. Lidhja e këtyre rrjeteve nuk është drejtpërdrejt me ju, por me faqet që vizitoni. Nëse e njëjta kompani që vendos cookie monitoron një faqe lajmesh dhe një faqe ushqimi, për shembull, ajo sheh nëse viziton të dyja ose jo. Prandaj shumë faqe përdorin pop-up që kërkojnë autorizimin tuaj për cookies: nëse nuk përdorin cookies të palëve të treta, nuk është e nevojshme të kërkohet leje.

Këto kompani mbledhin të dhëna nga navigimi juaj për të përpunuar një profil tregtar të mundshëm. Në një nivel më të lartë, këto të dhëna shiten dhe kryqëzohen me bazat e të dhënave të jashtme, si p.sh. të dhëna të rrjedhura nga Serasa, histori tregtare dhe madje të dhëna shëndetësore. Kështu lindin brokerët e të dhënave (data brokers). Ata nuk kanë lidhje me përdorimin tuaj të internetit dhe as me faqet që vizitoni. Janë kompani që përpilojnë të gjitha këto për të shitur profile të plota, shpesh përmbajnë emër, CPF, telefon ose emra të të afërmve. Ky treg ndihmon nga reklama legjitime deri te mashtrimet dhe vjedhjet, qoftë përmes reklamave (84% e ankesave për reklama janë reklama digjitale) ose më të drejtpërdrejta. Persona që kryejnë mashtrime në WhatsApp, për shembull, shpesh kanë blerë profilin e viktimës, me foto dhe gjithçka, në një faqe që ofron këtë.

Këta që janë në këto baza të të dhënave as nuk kanë ide se po tregtohen si produkt. Disa nga ata që e kuptojnë këtë përfundojnë duke besuar në idenë e gabuar se “të gjithë të dhënat tona tashmë janë publike”. Është një gënjeshtër: në rastet më të rënda, ato janë vjedhur ose janë marrë nëpërmjet parimeve të rreme.

Ilha de estímulos personalizados

Efekti më i drejtpërdrejtë është që përmbajtja që shfaqet për ju në rrjetet sociale nuk është neutrale. Platformat kanë interes që ju të mbani brenda tyre për sa më gjatë që të jetë e mundur, sepse kështu mund t'ju tregojnë më shumë reklama. Do të shihni më shumë postime nga miqtë me të cilët ndërveproni më shumë, dhe jo nga ata që ju mungojnë më shumë. Në përgjithësi, ndërveproni më shumë me ata që përdorin më shumë platformën, postojnë më shumë budallallëqe ose gjëra më të angazhuara. Nëse në vend të një miku është një temë, platforma do të shfaqë temat që ju bëjnë të jepni më shumë shenja që ju pëlqen – pëlqime, ndarje.

Nëse hapni YouTube në një shfletues të ri, pa u identifikuar, do të shihni portretin e universit të paralelës së asaj që më shumë angazhohet në Brazil. Pasi platforma fillon t'ju njohë, personalizon gjithçka që mund për t'ju mbajtur brenda saj. Sa më shumë kohë kaloni, aq më shumë të dhëna mblidhet, aq më tërheqëse bëhet dhe aq më shumë kohë vazhdoni aty. Ky cikël është vicioz. Kjo logjikë është krahasuar me atë të makinave të lojërave të fatit.

O feed i pafund është një nga këto taktika. Platformat më agresive gjithashtu “ndëshkojnë” lidhjet. Facebook, për shembull, zvogëlon arritjen e postimeve me lidhje sepse ato largojnë përdoruesin nga platforma. Instagram madje nuk lejon lidhje të klikueshme në postime të zakonshme. Twitter, tani X, gjithashtu ka filluar të favorizojë përmbajtje natyrore. Qëllimi është ta mbajë përdoruesin brenda bllokut, në mënyrë që të vazhdojë të mbledhë të dhëna dhe të shesë reklama. Sipas autores Shoshanna Zuboff, platformat ndryshojnë sjelljen e përdoruesit për ta bërë atë më të parashikueshëm dhe për të përcaktuar më mirë atë që ofrojnë. Problemi është se kjo krijon blloqe shumë të mbyllura. Është një sistem që e bën secilin prej nesh një ishull stimujsh të personalizuar.

Algoritmet që shtyjnë drejt qasjeve ekstreme

Platformat përdorin idenë e “transparencës” në një mënyrë shumë elastike. Ka transparencë të drejtpërdrejtë për konsumatorin — opsioni për të parë në cilat kategori reklama ra — por është e vështirë për t’u aksesuar, e fshehur në konfigurime dhe me gjuhë të paqartë. Ndërsa transparenca publike, mbi mënyrën se si operojnë platformat, po shkatërrohet sistematikisht: API-ja e Twitter, që lejonte kërkimin se kush fliste me kë mbi tema të caktuara, u mbyll me blerjen nga Elon Musk në vitin 2022. Mbyllja me pagesë të një vlerë abuzive ishte thikë në varr për këto studime, duke na bërë të humbasim aftësinë për të monitoruar artikulimet e dezinformimit dhe ekstremizmit në kohë reale dhe për të mbështetur kërkesat për përgjegjësi.

Gjatë dekadës së fundit, rrjetet sociale kanë vështirësuar qasjen në informacion të besueshëm. Njerëzit kanë filluar të humbasin zakonin për të shkuar drejtpërdrejt tek ata që prodhojnë lajme, duke pritur që platformat t’u ofrojnë atë që është thelbësore. Përveç që dëmton gazetarinë, kjo e ka forcuar mitin se “nëse është i rëndësishëm, do të arrijë tek unë” — ide që lindi rreth vitit 2012, kur të gjithë ishim të dashuruar pas rrjeteve sociale. Por ajo që qarkullon më shumë në rrjete nuk është thelbësorja, por ajo që është më e klikueshme dhe shkakton emocione të forta.

Jonah Berger, profesor i marketingut në Universitetin e Pensilvanisë (SHBA) dhe autori i librit “Contagious: Why Things Catch On”, tregon këtë me qartësi në studimin e tij. Lajmet me ngarkesë më emocionale janë më të lexuara dhe të shpërndara dhe kanë më shumë gjasa të bëhen virale, veçanërisht nëse shkaktojnë zemërim. Këto mobilizime të përhershme kanë pasoja politike, shoqërore dhe madje ndërpersonal. Dhe, natyrshëm, algoritmi favorizon këtë lloj përmbajtjeje pikërisht sepse ajo angazhon. Algoritmi nuk dëshiron që ju të informoheni; ai dëshiron që ju të reagoni duke pëlqyer, duke ndarë, duke komentuar, gjithçka brenda kopshtit të mbyllur të platformave. Politikisht, kjo përfundimisht çon në de-mobilizim dhe mobilizim të pabarabartë.

Zeynep Tufekci, profesoreshë e sociologjisë dhe marrëdhënieve publike në Universitetin e Princeton (SHBA), tregoi në YouTube se ky model mund të përmbajë një rrugë drejt ekstremizmit. Ju filloni duke kërkuar video rreth ushqyerjes së shëndetshme dhe, nëse ndiqni udhëzimet e platformës, ajo do të rritë tonin gradualisht deri sa të tregojë teori konspirative rreth vaksinave. Algoritmi shtyn përmbajtjen më ekstreme të atij subjekti sepse është ajo që të mban më shumë vëmendje. Sa më shumë të pranoni sugjerimin e algoritmit, aq më shumë sjellja juaj bëhet e parashikueshme dhe më e lehtë për ta goditur me reklama. Edhe nëse familja juaj nuk e mbështet më.

Makina të mbushura me gjuhësi

AI-ja tashmë është prezente për shumë kohë në këto procese, veçanërisht në formën e mësimit të makinerisë (machine learning). Ajo analizon në përgjithësi atë që është parë, klikuar dhe injoruar, e krahasohet dhe e përdor për të parashikuar atë që njerëzit me shije të ngjashme mund të dëshirojnë të shikojnë më pas. Kjo vlen për rrjetet sociale, për Netflix-in dhe për çdo platformë që rekomandon përmbajtje. Në rastin më të keq, ju zgjidhni diçka tjetër për të parë në të njëjtën platformë, gjë që për ta është një shenjë më shumë e rëndësishme, ose fikni televizorin dhe shkoni të flesh.

Me AI-në gjeneruese, skenari bëhet edhe më i ndërlikuar. Ka tashmë njerëz që po përdorin këto modele për të prodhuar përmbajtje në shkallë – video, libra, podkaste –, ndonjëherë me informacione të rreme. Në vitin 2023, dolën dhjetë “biografi” të Claudia Goldin, fituese e Çmimit Nobel të Ekonomisë, në ditën pas njoftimit, disa prej tyre të gjeneruara nga AI. Këto modele simulojnë një gjuhë shumë bindëse, e shfaqur në ekran bazuar në probabilitet. Unë bëj shaka që janë “makina të mbushura me gjuhësi”, që godasin me vetëbesim të një burri të bardhë të mesëm-moshës në një tavolinë bar. Ata që përdorin AI-në gjeneruese pa e kontrolluar mirë rezultatin e saj kanë një probabilitet të lartë për të përhapur dezinformim në botë. Ata që e kontrollojnë dhe korrigjojnë rezultatin e asaj që gjeneron në makinat e mbushura me gjuhësi, nga ana tjetër, rrezikojnë të humbasin të gjithë kohën që kanë fituar duke përdorur ndihmësin digjital. Ose edhe më shumë.

Një nga urgjencat më të mëdha të kohës së tanishme është sigurimi i transparencës në platformat: detyrojnë ata të hapin funksionimin e algoritmeve të tyre për auditim – për të ditur kush sheh çfarë, pse sheh dhe kush pagoi për të shfaqur – dhe të lirojnë të dhënat e postimeve. Si bën Bluesky ose bëri Twitter-i i ndjerë, diçka që Facebook dhe Instagram kurrë nuk e kanë bërë. Po ashtu, është thelbësore të rregullohet ndikuesit, të cilët kanë fuqinë të shesin produkte, ide dhe madje edhe bastore, siç u dëshmua në CPI das Bets, vepruan pa rregullore të qartë, duke shfrytëzuar në mënyrë komerciale marrëdhënien e besimit të krijuar gjatë pandemisë në mënyrë shumë shpesh abuzive, gjë që kërkon kufij. Vetëm të kuptosh këtë logjikë të funksionimit të rrjeteve dhe të legjislacionit bazuar në të, dhe jo vetëm në komunikimin tradicional, mund të ndalojë këtë përshkallëzim të papastërtisë.

Në të njëjtën kohë, ekzistojnë rrjete sociale me dinamikë tjetër. P.sh., Bluesky nuk tregon algoritme virale: kush poston në mëngjes, arrin vetëm tek ata që janë online në atë moment, dhe repostimet janë të nevojshme për të rritur arritjen. Nuk penalizon lidhjet as nuk privilegjon përmbajtje kontroverse, duke e bërë ambientin më pak toksik. Veglat e automodërimit lejojnë të shkëputen komentet fyese, të ndiqen listat komunitare dhe të bllokohen profile në masë. Mastodon ka një protokoll edhe më të hapur se Bluesky, dhe lejon mënyra shumë më fleksibël për të moderuar, por shumë e konsideruan një rrjet shumë teknik dhe përfundimisht nuk u adoptua në Brazil përveç komuniteteve më teknike.

Shpresa ekziston, por varet nga ne: duhet të kuptojmë më mirë se si funksionojnë këto platforma, të kërkojmë transparencë, të mbështesim nismat e rregullimit dhe të kërkojmë mjedise më të shëndetshme për debatet publike. Ka shumë njerëz të mirë që kërkojnë dhe propozojnë rrugë – si studiuesit Letícia Cesarino (UFSC), Rosana Pinheiro Machado, Francisco Brito Cruz (themeli i InternetLab dhe sot i pavarur), Rafael Evangelista (Labjor/Unicamp) dhe shumë zëra të tjerë kritikë dhe teknikë.

Rrjetet sociale formësojnë atë që shohim, atë që mendojmë dhe madje edhe mënyrën se si veprojmë; nuk mund ta lëmë këtë pushtet të plotë në duart e kompanive që mund të blihen ose të shkatërrojnë mekanizmat e mbrojtjes së përdoruesve. Duhet të mendojmë kolektivisht se si duam të informohemi, të komunikojmë dhe të ndërtojmë vizionin tonë për botën, duke përpjekur të ndërpresim gradualisht varësinë nga çdo “big tech” dhe të kërkojmë alternativa. Këto alternativa ekzistojnë, por janë shumë të keqia për t’u shitur vetëvetja.

Më e rëndësishmja do të ishte të shkëputesh më shpesh lidhjet shoqërore, të bisedosh me sy për sy pa detyrim për të bërë virale dhe pa u shqetësuar nga reklamat. Jeta jashtë linje është ajo që jep kuptim çdo gjëje që ndodh në ekran.