Ukrainianët e refugjuar brenda BE-së: pasiguria e mbrojtjes që nuk është më e përkohshme

*Që nga viti 2022, ukrainasit që ikin nga lufta mund të përfitojnë, brenda Bashkimit Evropian, një « mbrojtje të përkohshme ». Pasiguria e këtij statusi tregon veten ndërsa mërgimi zgjat. Bashkimi dhe shtetet anëtare duhet ta pranojnë këtë… *

Më 4 mars 2022, në përgjigje ndaj agresionit të Rusisë ndaj Ukrainës disa ditë më parë, Këshilli i Bashkimit Evropian (BE) vendosi të aktivizojë mbrojtjen e përkohshme të parashikuar nga udhezimi 2001/55/KE. Ky vendim pa precedent tregoi efektivitetin e tij. Deri më sot, më shumë se 4,2 milionë njerëz që vijnë nga Ukraina – pothuajse ekskluzivisht ukrainas – kanë marrë të drejtën për të qëndruar në territorin e shteteve anëtare të BE-së pa e ngarkuar atë me rrugët e azilit që çojnë në përfitim të statusit të refugjatit ose mbrojtjes shtesë.

Më shumë se tre vjet më vonë, ndërsa asnjë zgjidhje e besueshme për konfliktin nuk duket, një farë shqetësimi po përshkon shtetet dhe BE-në në lidhje me të ardhmen e këtyre të mbrojturve të cilët nuk kanë më shumë gjëra të përkohshme.

2022 + 3 = 2027?

Sipas paragrafit të parë të nenit 4 të udhëzimit të përmendur më sipër, mbrojtja fillimisht është zbatuar për një periudhë fillestare prej një viti dhe është zgjatur automatikisht për një vit deri më 4 mars 2024.

Që nga 2023, Këshilli gjithashtu ka shfrytëzuar mundësinë e parashikuar nga paragrafi i dytë i nenit 4 duke zgjeruar mbrojtjen deri më 4 mars 2025. Dispozita parashikon në fakt që « nëse ekzistojnë arsye për të mbajtur mbrojtjen e përkohshme, Këshilli mund të vendosë [...] për ta zgjatur atë për një periudhë maksimale prej një viti ».

Në 2024, megjithatë, ai vendosi të vazhdojë dispozitën deri më 4 mars 2026 dhe shtetet anëtare u pajtuan në qershorin e kaluar për ta zgjatur atë deri në mars 2027. Pra, duhet kuptuar se Këshilli mund të vendosë, sa herë që situata e justifikon, të zgjerojë mbrojtjen edhe për një vit tjetër. Interpretimi shkel shkronjën e direktivës dhe shkel shpirtin e saj, pasi, ashtu siç kuptohet, mbrojtja nuk është më diçka e përkohshme (shih analizat e Steve Peers dhe Meltem Ineli Ciger).

Sigurisht, mund të gëzohemi që shtetet anëtare arrijnë edhe pas tre vjetësh nga sulmi, të dëshmojnë mbështetjen e tyre të përbashkët ndaj Ukrainës dhe qytetarëve të saj. Këshilli vazhdon të identifikojë grupin e personave për t’u mbrojtur gjithashtu sa më gjerë si në vitin 2022. Ashtu si më parë, ai nuk bën dallim sipas rajonit të origjinës dhe intensitetit të dhunës në të cilën ndodhet ose edhe sipas statusit ushtarak të të dëbuarve.

Megjithatë, kjo solidaritet kryhet me koston e një praktike contra legem dhe rreziku që krijon një precedent i tillë brenda një «komunitetit të së drejtës» duhet të theksohet. Më shumë se kaq, ky zgjedhje mban në situatë të pasigurisë përfituesit e mbrojtjes së përkohshme, e cila nuk është vetëm juridike. Sepse, pavarësisht sa bujare është, ajo nuk është një formë e tretë e strehimit që krahasohet, në përmbajtje, me të drejtat që përfitojnë refugjatët sipas konventës së Gjenevës së 1951 ose mbrojtësit subsidiarë.

Mbrojtja e azilit kundër mbrojtësve të përkohshëm

Exilet nga Ukraina nuk gabohen, dhe [25 000] https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/migr_asyappctza__custom_17263054/bookmark/table) prej tyre kanë paraqitur një kërkesë të parë për azil në vitin 2024 brenda BE-së, që është më shumë se dy herë më shumë se vitin e mëparshëm. Janë pothuajse sistematikisht më shumë se 2 000 qytetarë ukrainas që paraqesin kërkesa për azil çdo muaj që prej një viti.

Në Francë (që mirëpret vetëm 55 630 nga 4 261 805 të mbrojturve të përkohshëm), kërkesa për azil nga Ukraina ka pësuar një rritje prej 285,4 % për të arritur vendin e dytë në renditjen e vendeve më të rëndësishme nga ku vijnë kërkesat në vitin 2024 (Raporti Ofpra, 2024, f. 16).

Duke parë këtë situatë, një propozim ligji « që synon përmirësimin e sistemit të mbrojtjes së përkohshme në Francë » është miratuar nga Senati në maj të 2025. Shpjegimi i arsyetimit vë në dukje natyrën shumë të brishtë të mbrojtjes së përkohshme, e cila çon përfituesit e saj të kërkojnë azil, gjë që shihet si një « devijim [...] plotësisht kundër shpirtit të dispozitivit ».

A duhet të kujtohet se direktiva e vitit 2001 organizon gjithashtu pajtueshmërinë e mbrojtjes së përkohshme me Konventën e Gjenevës të vitit 1951 duke parashikuar saktësisht që përfituesit e saj të parë « duhet të kenë mundësinë të paraqesin një kërkesë për azil në çdo kohë » (art. 17) ?

Franca nuk është e vetmja që përpiqet të shmangë ukrainasit nga ushtrimi i këtij të drejte. Pyetjet paraprake për të cilat Gjykata e Drejtësisë së BE-së është marrë kohët e fundit janë dëshmi për këtë. Ajo do të thotë së shpejti nëse Hollandë mund të pezullojë trajtimin e kërkesave të azilit të "mbrojturve të përkohshëm" (CJUE, Jilin, C-249/25) dhe nëse Suedia mund të shqyrtojë këto kërkesa në lidhje vetëm me dispozitat që lidhen me cilësinë e refugjatit duke përjashtuar ato që parashikojnë saktësisht mbrojtjen shtesë të civilëve që ikin nga një konflikt i armatosur (CJUE, Framholm, C-195/25).

Qëllimi është i madh: 80% e kërkesave të azilit ukrainas janë të suksesshme dhe në 78% në bazë të këtij themeli (AUEA, 2025, fq. 199 dhe 202).

2027, dhe më pas?

Shqetësimi është i përbashkët nga institucionet e BE-së. Këshilli po studion në këtë moment një propozim rekomandimi të Komisionit të datës 4 qershor 2025 në lidhje me "një qasje e koordinuar për daljen graduale nga regjimi i mbrojtjes së përkohshme" (shih gjithashtu komunikimin që e shoqëron).

Duke parashikuar mos-rikthimin e mundshëm të mbrojtjes së përkohshme pas vitit 2027, teksti ka për qëllim të inkurajojë shtetet të eksplorojnë mënyrat e një « riintegrimi të butë dhe të qëndrueshëm » në Ukrainë dhe të « promovojnë kalimin në statuset e tjera ligjore para edhe përfundimit të mbrojtjes së përkohshme ». Për t’u përqendruar vetëm në këtë aspekt, Komisioni i fton shtetet të « ndihmojnë personat e përfshirë të kuptojnë përfitimet dhe të drejtat që i jepen me këto tituj qëndrimi në krahasim me mbrojtjen e përkohshme dhe atë ndërkombëtare » (Rekomandimi, § 4). Në thelb, përsëri, është për të penguar ushtrimin e të drejtës për azil.

Efekti dëmtues i dorëzimit të disa mijëra kërkesave për azil mbi sistemet e azilit të brendshëm është i pashmangshëm. Megjithatë, është e mundur ta u lehtësoni duke prioritizuar ose duke shpejtuar trajtimin e atyre që, si kërkesat ukrainase, janë parimisht të bazuara. Rregullorja e re « procedurë » (art. 34 § 5), e aplikuar në vitin 2026, mbajt këtë mundësi tashmë të parashikuar nga direktiva 2013/32/BE (art. 31 § 7).

Megjithatë, azili nuk është domosdoshmërisht zgjidhja më e përshtatshme për të gjithë ukrainasit. Ai, në fakt, i pengon përfituesit e tij të kthehen në territorin e tyre të origjinës, ndërsa vërehet lëvizje të rëndësishme të shpeshta midis Ukrainës dhe shteteve të mbrojtjes.

Edhe një herë, megjithatë, duhet që titujt e qëndrimit të zakonshëm të jenë të arritshëm. Dhe, siç thekson Steve Peers, Komisioni nuk i fton aspak shtetet të përshtatin ligjin e tyre të brendshëm për ta bërë më të lehtë marrjen e tyre.

Disa shtete kanë filluar të veprojnë në këtë drejtim (ICMPD, f. 5), por kjo është të rrezikosh që heterogjeniteti i përgjigjeve kombëtare favorizon pabarazitë në trajtim dhe kështu lëvizjet midis vendeve anëtare – çka shkon kundër qëllimit të mbrojtjes së përkohshme (Udh. 2001, § 9).

Gjithashtu, është vetëm në një fazë të dytë që konsiderohet mundësia e hyrjes në statuset evropiane. Por, pasi këto janë aktualisht të papajtueshme me mbrojtjen e përkohshme, shtetet janë thjesht të inkurajuar të informojnë përfituesit e tyre për “ndryshimin midis të drejtave të dhëna nga statusi i lidhur me mbrojtjen e përkohshme dhe atyre të dhëna nga këto direktiva”.

Duke ftuar më shumë sesa duke vendosur, duke u mbështetur kryesisht te të drejtat e brendshme sesa te një zgjidhje e përbashkët, duke rikujtuar të drejtën ekzistuese sesa duke inovuar, është shumë e paqartë nëse kjo përgjigje do të mundësojë një tranzicion “të koordinuar”, “të parashikueshëm” dhe, mbi të gjitha, siç shpjegon Meltem Ineli Ciger, që personat në nevojë për mbrojtje të mos lihen jashtë.

Bashkimi duhet të rikthejë deri në vitin 2027 frymën që e kishte frymëzuar reagimin e saj në ditët e para të agresionit. Vetëm në këtë kusht, zgjerimi i mbrojtjes së përkohshme mbi tre vjet mund të jetë diçka tjetër përveç reflektimit të paaftësisë së shteteve anëtare për të mbrojtur vërtet refugjatët nga Ukraina, sesa thjesht t’i mbrojë ata nga rreziku.