SHBA dhe Irani kanë një histori të gjatë dhe të komplikuar, që shkon përtej sulmeve të Izraelit në Teheran

Lidhjet midis Shteteve të Bashkuara dhe Iranit janë të tensionuara për dekada – të paktën që nga ndihma e SHBA-së për rrëzimin e një kryeministri me mendje demokratike, Mohammed Mossadegh, në gusht të vitit 1953. SHBA më pas mbështeti periudhën e gjatë dhe të dhunshme të sundimit të Shahut të Iranit, që shërbimet e sigurisë së tij brutalizonin qytetarët iranianë për dekada.

Të dy vendet janë veçanërisht armiqësore me njëri-tjetrin që nga momenti kur studentët iranianë morën kontrollin e Ambasadës së SHBA-së në Teheran në nëntor të vitit 1979, çka çoi në sanksione ekonomike dhe ndarjen e marrëdhënieve diplomatike zyrtare midis vendeve.

Që nga viti 1984, Departamenti i Shtetit të SHBA-së e ka listuar Iranin si një “mbështetës i terrorizmit shtetëror,” duke pretenduar se qeveria iraniane ofron terroristëve traing, para dhe armë.

Disa nga ngjarjet kryesore në marrëdhëniet SHBA-Iran theksojnë dallimet midis pikëpamjeve të vendeve, por të tjerë me të drejtë mund të kenë paraqitur mundësi reale për pajtim.

1953: SHBA rrëzojnë Mossadegh

Në vitin 1951, Kuvendi i Iranit zgjodhi një kryeministër të ri, Mossadegh, i cili pastaj udhëhoqi ligjvënësit për të votuar për marrjen nën kontroll të Kompanisë së Naftës Anglo-Iraniane, duke dëbuar pronarët britanikë të kompanisë dhe duke thënë se ata dëshironin të kthenin fitimet nga nafta në investime në popullin iranian. SHBA frikësoheshin nga ndërprerja e furnizimit global me naftë dhe u shqetësuan për rënien e Iranit nën ndikimin sovjetik. Britanikët frikësoheshin nga humbja e naftës së lirë iraniane.

Presidenti Dwight Eisenhower vendosi se ishte më e mira për SHBA-në dhe Mbretërinë e Bashkuar që t’i shpëtonin Mossadegh. Operacioni Ajax, një operacion i përbashkët CIA-Britani, bindën Shahun e Iranit, monarkun e vendit, që ta shkarkonte Mossadegh dhe ta dëbonte atë me dhunë nga detyra. Mossadegh u zëvendësua nga një kryeministër shumë më i përshtatshëm për Perëndimin, i zgjedhur nga CIA.

1979: Revolucionarët largojnë shahun, marrin pengje

Pas më shumë se 25 vjetësh të qëndrueshmërisë relative në marrëdhëniet SHBA-Iran, publiku iranian kishte filluar të ishte i pakënaqur me kushtet shoqërore dhe ekonomike që u zhvilluan nën sundimin diktatorial të Shah Mohammad Reza Pahlavi.

Pahlavi u pasurizua dhe përdori ndihmën amerikane për të financuar ushtrinë ndërsa shumë iranianë jetonin në varfëri. Kundërshtimi shpesh u shtyp me dhunë nga SAVAK, shërbimi i sigurisë së shahut. Në janar të vitit 1979, shahu la Iranin, për të kërkuar trajtim kundër kancerit. Dy javë më vonë, Ayatollah Ruhollah Khomeini u kthye nga mërgimi në Irak dhe udhëhoqi një fushatë për të shfuqizuar monarkinë dhe për të shpallur një qeveri islamike.

Në tetor 1979, Presidenti Jimmy Carter u pajtua që të lejonte shahin të vinte në SHBA për të kërkuar trajtim mjekësor të avancuar. Studentët iranianë të zemëruar sulmuan ambasadën e SHBA-së në Teheran më 4 nëntor, duke marrë peng 52 amerikanë. Kjo e bindën Carter-in të ndërprejë marrëdhëniet diplomatike të SHBA-së me Iranin më 7 prill 1980.

Dy javë më vonë, ushtria e SHBA-së ndërmori një mision për të shpëtuar pengjet, por dështoi, me aksidente ajrore duke vrarë tetë ushtarë amerikanë.

Shahu vdi në Egjipt në korrik të vitit 1980, por pengjet nuk u liruan deri më 20 janar të vitit 1981, pas 444 ditësh robërie.

1980-1988: SHBA heshtazi mbështet Irakun

Në shtator të vitit 1980, Iraku pushtoi Iranin, një përshkallëzim i rivalitetit rajonal dhe dallimeve fetare midis dy vendeve: Iraku ishte i qeverisur nga myslimanët Sunni, por kishte një popullsi kryesisht shiite; Irani udhëhiqej dhe ishte kryesisht i përbërë nga shiitë.

SHBA ishte e shqetësuar se konflikti do të kufizonte rrjedhjen e naftës nga Lindja e Mesme dhe dëshironte të sigurojë që konflikti nuk do të ndikonte në aleatin e saj të afërt, Arabinë Saudite.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës mbështetën udhëheqësin irakian Saddam Hussein në luftën e tij kundër regjimit anti-amerikan të Iranit. Si rezultat, SHBA kryesisht i mbyllën sytë ndaj përdorimit të armëve kimike nga Irani kundër Irakut.

Zyrtarët e SHBA-së moderuan kundërshtimin e tyre të zakonshëm ndaj këtyre armëve të paligjshme dhe pa njerëzore sepse Departamenti i Shtetit të SHBA-së nuk donte të luante në duart e Iranit duke nxitur propagandën e saj kundër Irakut.” Në vitin 1988, lufta përfundoi në një baraspeshë. Më shumë se 500,000 ushtarë dhe 100,000 civilë vdiqën.

1981-1986: SHBA fshehurazi shesin armë Iranit

SHBA vendosën një embargo armatimi pas Iranit që u caktoi si mbështetës shtetëror i terrorizmit në vitin 1984. Kjo la ushtrinë iraniane, në mes të luftës së saj me Irakun, të dëshpëruar për armë, pjesë makinerie dhe automjetesh për të vazhduar luftën.

Administrata Reagan vendosi që embargoja do të shtynte Iranin të kërkonte mbështetje nga Bashkimi Sovjetik, rivali i Luftës së Ftohtë i SHBA-së. Në vend që ta përfundonte formalizon embargojen, zyrtarët e SHBA-së ranë dakord që të shesin fshehurazi armë Iranit duke filluar nga viti 1981.

Dërgimi i fundit, i raketave anti-tank, ishte në tetor 1986. Në nëntor 1986, një revistë libaneze zbuloji marrëveshjen. Ky zbulesë shkaktoi skandalin Iran-Contra në SHBA, me zyrtarët e Reaganit që u gjetën duke mbledhur para nga Irani për armët dhe dërguan në mënyrë të paligjshme ato fonde tek rebelët anti-socialistë – Contra – në Nikaragua.

1988: Ushtria Detare e SHBA hap rrugë Iran Air flight 655

Në mëngjesin e 8 korrikut 1988, USS Vincennes, një kruizer me raketa udhëzuese që patrullonte në ujërat ndërkombëtare të Gjirit Persik, ka hyrë në ujërat tokësore iraniane ndërsa ishte në një përleshje me anijet luftarake iraniane.

Gjatë ose menjëherë pas atë shkëmbimi të shkrepjeve, ekuipazhi i Vincennes gabimisht e konsideroi një aeroplan civil Airbus që kalonte për një luftëtar iranian F-14. Ata e qëlluan atë poshtë, duke vrarë të gjithë 290 personat në bord.

U.S. e quajti atë një “aksident tragjik dhe i keqardhur,” por Irani besonte se rrëzimi i avionit ishte i qëllimshëm. Në vitin 1996, SHBA ra dakord të paguante 131.8 milionë dollarë si kompensim për Iranin.

1997-1998: SHBA kërkojnë kontakt

Në gusht të vitit 1997, një reformator i moderuar, Mohammad Khatami, fitoi zgjedhjet presidenciale në Iran.

Presidenti i SHBA-së, Bill Clinton, ndjeu një mundësi. Ai dërgoi një mesazh në Teheran përmes ambasadorit zviceran atje, duke propozuar bisedime direkte ndërqeveritare.

Pak më vonë, në fillim të janarit të vitit 1998, Khatami dha një intervistë për CNN ku shprehu “respekt për popullin e madh amerikan,” denoncoi terrorizmin dhe rekomandoi një “ndërrim të profesorëve, shkrimtarëve, studiuesve, artistëve, gazetarëve dhe turistëve” midis Shteteve të Bashkuara dhe Iranit.

Megjithatë, Lideri Suprem Ayatollah Ali Khamenei nuk u pajtua, kështu që asgjë shumë nuk ndodhi nga nismat e ndërsjella ndërsa koha e Clinton-it në detyrë po përfundonte.

Në fjalimin e Shteteve të Bashkuara për vitin 2002, Presidenti George W. Bush e përshkroi Iranin, Irakun dhe Korenë e Veriut si përbërës të një “Aksisi të Keq” që mbështet terrorizmin dhe ndjek armë shkatërruese masive, duke e përkeqësuar edhe më shumë marrëdhëniet.

2002: Programi bërthamor i Iranit ngjall alarm

Në gusht 2002, një grup rebelësh i mërguar njoftoi se Irani kishte punuar fshehtas për armë bërthamore në dy instalacione që nuk ishin zbuluar më parë publikisht.

Kjo ishte një shkelje e kushteve të Marrëveshjes për Jo-shpërndarjen e Armëve Bërthamore, të cilën Irani e kishte nënshkruar, duke kërkuar që vendet të zbulojnë institucionet e tyre bërthamore tek inspektorët ndërkombëtarë.

Një nga ato vende që më parë ishin të fshehta, Natanz, strehonte centrifuga për pasurimin e uranit, të cilat mund të përdoren në reaktorët civilë bërthamorë ose të pasurohen më tej për armë.

Duke filluar rreth vitit 2005, sulmuesit kibernetikë të qeverisë së SHBA-së dhe Izraelit raportohet se së bashku synuan centrifugat e Natanzit me një softuer të personalizuar të keq që u bë i njohur si Stuxnet.

Ky përpjekje, e cila e ngadalësoi programin bërthamor të Iranit ishte një nga shumë përpjekjet e SHBA-së dhe ndërkombëtare – kryesisht të pasuksesshme – për të frenuar përparimin e Iranit drejt ndërtimit të një bombe bërthamore.

2003: Irani shkruan në administratën Bush

Në maj 2003, zyrtarë të lartë iranianë kontaktuan në mënyrë të heshtur Departamentin e Shtetit përmes ambasadës zvicerane në Iran, duke kërkuar “një dialog ‘në respekt të ndërsjellë,’” duke trajtuar katër çështje të mëdha: armët bërthamore, terrorizmin, rezistencën palestineze dhe stabilitetin në Irak.

Hardlinerët në administratën Bush nuk ishin të interesuar për ndonjë pajtim të madh, megjithatë Sekretari i Shtetit Colin Powell preferonte dialogun dhe zyrtarë të tjerë kishin takuar me Iranin për al-Qaida.

Kur Mahmoud Ahmadinejad, konservatori i ashpër iranian, u zgjodh president i Iranit në vitin 2005, mundësia vdiq. Vitin e ardhshëm, Ahmadinejad bëri një propozim për Uashingtonin në një letër prej 18 faqesh drejtuar Presidentit Bush. Letra u përjashtua gjerësisht; një zyrtar i lartë i Departamentit të Shtetit më tha në terma vulgarë se ajo nuk kishte kuptim fare.

2015: Marrëveshja bërthamore e Iranit nënshkruhet

Pas një dekade përpjekjesh të pasuksesshme për të kontrolluar ambiciet bërthamore të Iranit, administrata Obama ndërmori një qasje diplomatike direkte duke filluar nga viti 2013.

Dy vite negociata sekrete, direkte fillimisht bilaterale midis SHBA-së dhe Iranit dhe më pas me fuqitë e tjera bërthamore përfunduan në Plani i Përgjithshëm i Përbashkët i Veprimeve, shpesh i quajtur marrëveshja bërthamore e Iranit.

Dy vite negociata sekrete, direkte të kryera fillimisht bilaterale midis SHBA-së dhe Iranit dhe më pas me fuqitë e tjera bërthamore përfunduan në Plani i Përgjithshëm i Përbashkët i Veprimeve, shpesh i quajtur marrëveshja bërthamore e Iranit.

Irani, SHBA, Kina, Franca, Gjermania, Rusia dhe Mbretëria e Bashkuar nënshkruan marrëveshjen në vitin 2015. Ajo kufizoi rëndë kapacitetin e Iranit për të pasuruar uraniumin dhe urdhëroi që inspektorët ndërkombëtarë të monitorojnë dhe të zbatojnë përputhshmërinë e Iranit me marrëveshjen.

Në këmbim, Iranit iu dha lehtësim nga sanksionet ndërkombëtare dhe ato ekonomike të SHBA-së. Edhe pse inspektorët rregullisht certifikonin se Irani po respektonte kushtet e marrëveshjes, Presidenti Donald Trump u tërhoq nga marrëveshja në maj të vitit 2018.

2020: Dronët amerikanë vrasin gjeneralin iranian Maj. Qassem Soleimani

Më 3 janar 2020, një dron amerikan hodhi një raketë që vrau gjeneralin Maj. Qassem Soleimani, udhëheqësin e Forcës së elitës Quds të Iranit. Analistët konsideruan Soleimanin si njeriun më të fuqishëm të dytë në Iran, pas Liderit Suprem Ayatollah Khamenei.

Në atë kohë, administrata Trump pretendoi se Soleimani po drejtonte një sulm të menjëhershëm kundër pasurive amerikane në rajon, por zyrtarët nuk kanë ofruar prova të qarta për të mbështetur këtë pretendim.

Irani u përgjigj duke lëshuar raketa balistike që goditën dy bazat amerikane në Irak.

2023: Sulmet më 7 tetor ndaj Izraelit

Sulmi i guximshëm i Hamas ndaj Izraelit më 7 tetor 2023, shkaktoi një përgjigje të frikshme ushtarake nga Izraeli që vazhdon edhe sot dhe shërbeu për dobësimin e ashpër të përfaqësuesve të Iranit në rajon, veçanërisht Hamas – autorin e sulmeve – dhe Hezbollah në Liban.

2025: Trump 2.0 dhe Irani

Trump pa një mundësi për të krijuar një marrëveshje të re bërthamore me Iranin dhe për të ndjekur marrëveshje të tjera biznesi me Teheranin. Pasi u inaugurua për mandatinin e tij të dytë, Trump emëroi Steve Witkoff, një investitor në pasuri të patundshme që është mik i presidentit, për të shërbyer si i dërguar i veçantë për Lindjen e Mesme dhe për të udhëhequr negociatat.

Negociatat për një marrëveshje bërthamore midis Uashingtonit dhe Teheranit filluan në prill, por vendet nuk arritën një marrëveshje. Ata po planifikonin një raund të ri bisedimesh kur Izraeli goditi Iranin me një seri sulmesh ajrore më 13 qershor, duke detyruar Shtëpinë e Bardhë të rishqyrtojë pozicionin e saj.