Bosnja dhe Hercegovina në krizë ndërsa presidenti boshnjako-serb mobilizohet për shkëputje

Vendi i Bosnjës dhe Hercegovinës është i përfshirë në një krizë që mund të ndikojë në të ardhmen e saj politike dhe stabilitetin e Ballkanit Perëndimor. Ngjarjet e fundit në vendin e thellësisht të ndarë lexohen pak si një roman spiunazhi. Por tensionet që kërcënojnë tre dekada paqe të brishtë që nga shpërbërja e rajonit nga konflikti etnik në vitet 1990 janë vetëm shumë të vërteta.

Më 26 shkurt, 300 oficerë të policisë hungareze të armatosur në rroba civile kaluan në Republika Srpska pa miratimin e qeverisë shtetërore të Sarajevës. Republika Srpska është një nga dy njësitë territoriale që përbëjnë Bosnjën dhe Hercegovinën dhe policia hungareze ishte aty, në dukje, për të trajnuar policinë lokale.

Por ata raportohet se u dërguan për t’u gati të nxjerrin presidentin e Republika Srpska, Milorad Dodik, i cili në të njëjtën ditë ishte i dënuar nga një gjykatë boshnjake për “veprime separatiste”. Këto përfshinin pezullimin e vendimeve të gjykatës kushtetuese boshnjake dhe refuzimin për të publikuar vendimet e përfaqësuesit të lartë boshnjak, gjë që i pengon ato të bëhen ligj në kundërshtim me kushtetutën e Bosnjës.

Ai u dënua me 12 muaj burg dhe iu dha një ndalim prej gjashtë vjetësh nga të gjitha aktivitetet politike. Brënda disa ditësh nga vendimi, Dodik reagoi duke ndaluar të gjitha institucionet e prokurorisë, policisë dhe gjykatës së Bosnjës nga Republika Srpska, në atë që gjykata kushtetuese boshnjake vendosi se ishte një veprim për “për të zhdukur në mënyrë efektive autoritetin shtetëror mbi një pjesë të territorit të tij”.

Në mars, gjykata shtetërore e Bosnjës lëshoi një urdhër arresti ndaj Dodik për mosrespektimin e thirrjes në gjykatë për aktivitetin e tij të dyshuar separatist. Në prill, agjencia e hetimeve dhe mbrojtjes së shtetit boshnjak, Sipa, përpiqej ta arrestonte atë në Sarajevën Lindore, e cila është pjesë e Republika Srpska.

Një përballje e armatosur ndodhi midis oficerëve të Sipës dhe policisë lokale. Në fund, oficerët e Sipës u tërhoqën.

Kështu u bë surprizë për shumë kur Dodik dhe avokati i tij mënyrën e parashikuar të dëgjimit për rastin e tij më 4 korrik. Gjykata në mënyrë të duhur hoqi urdhrin e arrestimit të saj duke pritur procedurat e mëtejshme me një kërkesë që ai të raportojë periodikisht.

Dy ditë më vonë, pavarësisht se ishte vetëm në lirim kushtetues, Dodik përsëriti pretendimin e tij për bashkimin e Republika Srpska me Serbinë, duke thënë: “Bosnja dhe Hercegovina nuk është një shtet i serbëve por vetëm një strehë e përkohshme.”

Pesha e historisë

Shteti i Bosnja dhe Hercegovina u shfaq nga horrorët e luftërave të Jugosllavisë në vitet 1990. Forma politike e vendit ishte pjesë e marrëveshjes së paqes të Daytonit, e cila ishte si një marrëveshje paqeje ashtu edhe një plan ndërtimi shtetëror.

Për të përballuar, më shumë sesa për të zgjidhur, tensionet midis tre grupeve kryesore etnike – myslimanët boshnjakë, serbët dhe kroatët – shteti u nda në dy entitete: Republika Srpska me shumicë serbe dhe Federata e Bosnjë-Hercegovinës me boshnjakë dhe kroatë.

Të dy pjesët e vendit mbajnë autoritet të konsiderueshëm autonom, por janë të lidhura nga institucionet e dobëta politike federale. Si shumë marrëveshje të ndarjes së pushtetit, Daytoni mbaroi luftimet por dështoi të ndërtojë një shtet të integruar.

Të dy entitetet mbrojnë me zjarr autonominë e tyre. Përpjekjet e Bashkimit Evropian për të shtyrë për ndryshime kushtetuese për të hapur rrugën për marrëdhënie më të ngushta me shtetin boshnjak, për shembull duke reformuar forcën policore të vendit, janë refuzuar nga politikanët nacionalistë.

Republika Srpska ka qenë e zëshme në mbrojtje të të drejtave të saj autonome. Dhe zëri më i shquar ndër ta ka qenë Dodik, i cili vazhdimisht e paraqet Republika Srpska si një mburojë për serbët kundër një shteti me shumicë boshnjake duke imponuar vullnetin e saj.

Serbët përbëjnë vetëm rreth 30% të popullsisë së Bosnjës, dhe që qartë shqetësohet për marrëveshjen e ndarjes së pushtetit. Që nga kur marrëveshjet e Dayton ndaluan luftimet, politikanët nacionalistë serbë kanë luajtur me idenë e një “Serbie më të madhe”.

Kjo përfshin serbët që jetojnë në Serbi, Republika Srpska dhe në provincën e shkëputur në Kosovë. Deklarata e Dodikut më 6 korrik ka nxitur përsëri këto ndjenja, pothuajse në ditën e përvjetorit të mbledhjes së përgjithshme pan-Serbe që u mbajt në Beograd më 8 qershor 2024 dhe u bashkë-organizua nga Dodiku dhe presidenti serb, Aleksandar Vučić.

Në një kryqëzim

Bosnja është në një kryqëzim. E ndarë brenda vetes nëse popullsitë shohin të ardhmen e tyre në të kaluarën e tyre, duke mbajtur një qeveri semi-autokratike, etno-nacionaliste, ose nëse e shohin të ardhmen e tyre si një shtet demokratik, përgjegjës dhe multi-etnik. E para, natyrisht, do të shikonte drejt Rusisë – dhe do të mbetej brenda sferës së ndikimit të saj. E dyta preferon të shikojë drejt perëndimit për të ardhmen e tyre.

Bosnja, si fqinjët e saj, është një vend kandidat për BE. Ajo filloi negociatat e anëtarësimit në mars 2024, por shumë nga reformat e nevojshme për të përmbushur kritere të anëtarësimit në BE konfliktojnë me kushtetutën e Bosnjës.

Ndër të tjera, kjo kufizon se kush mund të bashkohet me presidencën federale tripartite dhe Mejen e Popujve, dhomën e lartë të parlamentit federal, duke përjashtuar hebrenjtë, romët dhe minoritetet e tjera. Kjo do të duhej të ndryshonte për Bosnjën që të bashkohej.

Por kushtetuta e Bosnjës është e ankoruar në marrëveshjen e paqes së Dayton-it, kështu që politikanët nacionalistë kërcënojnë se reforma kushtetuese do të rrezikojë paqen dhe integritetin e Bosnjës.

Pranimi i reformave kushtetuese për të përmbushur kërkesat e hyrjes në BE është i rrezikshëm për politikanët nacionalistë pasi ul bazën e tyre etnike të pushtetit. Megjithatë, tërheqja plotësisht nga BE-ja, dhe ndoshta drejt Rusisë, mbart një çmim të lartë në humbjen e mbështetjes financiare direkte dhe integrimit ekonomik. Deri tani, Dodik dhe Vučić kanë arritur të balancojnë disi këto rrugë veprimi që duken kontradiktore. Sidoqoftë, ata po përballen me sfida në rritje.

Të dy protestat serbe në vazhdim dhe anketa të fundit nga Bosnja tregojnë se 70% e boshnjakëve (por vetëm 50% e serbëve boshnjakë) duan të bashkohen me BE-në, duke ngritur pyetje nëse ky kurs mbetet i mundshëm. Me rritjen e thirrjeve popullore për demokraci, përgjegjësi dhe zgjedhje të ndershme, veprimet e fundit nga Dodik dhe aleatët e tij mund të jenë një reagim ndaj këtyre kërkesave, dhe jo një axhendë e veçantë.

Një elitë e vjetër që po ngul këmbë në pushtet? Duke qenë se Bosnja është e brishtë politikisht, reformat duken të pashmangshme. Por zgjedhja është e kontestuar.

Një mënyrë që vendi të ndahet në pjesët e tij përmes linjave etnike. Perspektiva tjetër është që Bosnja të pranojë reformat dhe të përparojë duke u bërë një shtet demokratik shumë-etnik me një të ardhme evropiane. Çdo rrugë mund të sjellë kohë të trazuar përpara.