Çfarë çon në luftë: mësimet nga historiani Thucydide

Prej disa vitesh, ekspertë të marrëdhënieve ndërkombëtare bazohen në veprën e autorit të lashtë grek Thucydide për të pohuar se konfliktet midis fuqive të reja dhe të vjetra janë të pashmangshme. Duke aplikuar këtë në kohën tonë, kjo ide çon në mendimin se Shtetet e Bashkuara dhe Kina po shkojnë drejt luftës. Por a është kjo ajo që pohon vërtet Thucydide?

Supozimi përdhunimi i Thucydide është bërë një klasik i fjalorit të politikës së jashtme që prej një dekade, shpesh i përdorur për të shpjeguar rivalitetin në rritje midis Shteteve të Bashkuara dhe Kinës.

Formuluar nga politologu Graham Allison – fillimisht në një artikull të vitit 2012 të Financial Times, më pas zhvilluar në librin e tij të vitit 2017 Destined For War (Destinuar për luftë, në frëngjisht) – shprehja i referohet një fraze të historianit grek Thucydide (V^e-IV^e p.e.r.), i cili shkroi në Histori e luftës së Peloponezit:

« Kjo ishte ngritja në fuqinë e Athinës dhe frika që ajo shkaktoi tek Sparta që bënë luftën të pashmangshme. »

Në pamje të parë, analogjia është tërheqëse: shfaqja e fuqive të reja shqetëson fuqitë e vendosura, duke çuar pa shmangie në konflikt. Në kontekstin aktual, përfshirja duket e qartë: ngritja e fuqisë së Kinës do të shkaktojë një ditë ose tjetër një përplasje ushtarake me Shtetet e Bashkuara, ashtu si Athina shkaktoi një me Spartën.

Kjo interpretim megjithatë rrezikon të mos i bëjë nder atij të kompleksitetit të veprës së Thucydidit dhe ta deformojë mesazhin e tij filozofik të thellë. Qëllimi i Thucydidit nuk ishte, në fakt, të formulonte një ligj determinist të gjeopolitikës, por të shkruante një tragjedi.

Një autor i mbushur me imagjinatën e tragjedisë greke

Thucydide luftoi gjatë Luftës së Peloponezit (431-404 p.e.s.) në anën atheneze. Universi i tij mendor ishte i mbushur me kodet e tragjedisë greke dhe rrëfimi i tij historik mbart gjurmët e këtyre kodeve nga fillimi deri në fund.

Veprat e tij nuk janë një traktat mbi pashmangshmërinë strukturore të luftës, por një eksplorim i mënyrës se si dobësia njerëzore, gabimi politik dhe dekadenca morale janë të prirura të bashkohen për të shkaktuar një katastrofë.

Kënaqësia e tij për tragjikën është thelbësore. Aty ku analistët bashkëkohorë kërkojnë modele parashikuese dhe shpjegime sistemike, ai i drejton vëmendjen lexuesit tek roli i zgjedhjeve, perceptimeve dhe emocioneve të aktorëve individualë. Rrëfimi i tij është i mbushur me reagimet e dëmshme që shkakton frika, tërheqjet e ambicies, dështimet e udhëheqësve dhe, në fund, mbytja tragjike e arsyes. Është një studim mbi hubris dhe némesis – çmenduria e teprimit dhe hakmarrja obsesive – dhe jo mbi determinizmin strukturor të marrëdhënieve ndërmjet shteteve.

Një pjesë e madhe e kësaj kompleksiteti humbet kur “gracka e Thucydidit” ngrihet në rang të një ligji të afërt me të drejtën ndërkombëtare. Ajo bëhet një justifikim për të argumentuar pashmangshmërinë: një fuqi ngrihet, të tjerët frikësohen, lufta do të ndodhë.

Por Thucydidi ishte më shumë i interesuar për arsyet pse frika pushton mendjet, për mënyrën se si ambicia korrupton gjykimin dhe për mënyrën se si udhëheqësit – të kapur përpara zgjedhjeve gjithnjë e më të këqija – bindin veten se lufta është rruga e vetme e mundshme. Përralla e tij tregon se konfliktet shpesh lindin jo nga nevoja, por nga gabimi i analizës së situatës, i përzier me pasione të shkëputura nga arsyeja.

Përdorimet e gabuara të “Historisë së luftës së Peloponezit”

Duhet të bëjmë drejtësi për Graham Allison, autorin e Destined For War: ai vetë kurrë nuk ka pretenduar se “kurthi” ishte i pashmangshëm. Qendra e mendimit të tij është se lufta është e mundshme, por jo e sigurt, kur një fuqi në rritje sfidon një fuqi dominuese. Në të vërtetë, një pjesë e madhe e shkrimeve të tij supozohet të shërbejë si paralajmërim për të dalë nga ky skemë shkatërruese, jo për t’u dorëzuar ndaj saj.

Pavarësisht gjithçka, “kurthi i Thucydidit” është përdorur shumë keq, si nga komentatorët ashtu edhe nga vendimmarrësit politikë. Disa e shohin si një konfirmim se lufta është strukturalisht e lidhur me tranzicionet e pushtetit – një justifikim, për shembull, për rritjen e buxheteve të mbrojtjes ose për mbajtjen e një retorike të ashpër ndaj Pekinit – kur ky koncept duhet më shumë të na shtyjë drejt reflektimit dhe maturisë.

Leximi i kujdesshëm i Thucydidit, është në fakt kuptimi që lufta e Peloponezit nuk ishte vetëm për një rivendosje të ekuilibrit të fuqive rajonale. Ajo kryesisht kishte të bënte me krenari, vlerësime të gabuara dhe qeverisje të papërgjegjshme.

Le të shqyrtojmë këtë shënim të njohur, të nxjerrë nga Historia e luftës së Peloponezit:

« Ignoranca është e guximshme, dhe njohja është e kujdesshme. »

Kjo nuk është një analizë strukturore, por një e vërtetë njerëzore. Ajo drejtohet drejtpërdrejt tek ata që i shohin impulset e tyre si strategji, dhe përkëdheljet si forcë.

Ose edhe kjo formulë e ftohtë:

« Forti bën atë që dëshiron, dhe i dobti përballon atë që duhet. »

Nuk është për të qenë i përfshirë në realismin politik, por për të qenë një vajtim tragjik mbi atë që ndodh kur fuqia e të fortit bëhet jashtë kontrollit dhe drejtësia braktiset.

Në këtë këndvështrim, mësimi i vërtetë i Tucididit nuk është se lufta është e paracaktuar, por se ajo bëhet më e mundshme kur kombet lejojnë frikën të errësojë arsyen e tyre, kur udhëheqësit braktisin kujdesin në favor të pozave dhe kur vendimet strategjike udhëhiqen nga frika sesa nga qartësia.

Tucididi na kujton sa lehtë perceptimi mund të bëhet i rremë – dhe sa është e rrezikshme që udhëheqësit, të bindur për virtytet e tyre ose për karakterin e tyre të pazëvendësueshëm, të ndalojnë së dëgjuari zërat kundërshtues.

Mësimet e vërteta të Tucididit

Në kontekstin aktual, të thërrasësh “grackën e Tucididit” për të justifikuar një përballje të Shteteve të Bashkuara me Kinën mund të shkaktojë më shumë dëm sesa dobi. Në fakt, ky arsyetim forcon idenë se konflikti është tashmë në rrugë dhe nuk është më për të ndalur.

Nëse ka një mësim për të nxjerrë nga Historia e luftës së Peloponezit, ai nuk është se lufta është e pashmangshme, por se ajo bëhet më e mundshme kur vendi për kujdesin dhe reflektimin rrëzohet përballë frikës dhe krenarisë. Tucididi nuk na ofron një teori të marrëdhënieve ndërkombëtare, por një paralajmërim, një kujtesë për udhëheqësit që, të obsesionuar me vendin e tyre në histori, e shtyjnë vendin e tyre drejt humnerës.

Eviti i këtij fatkeqësie kërkon një gjykim të mençur. Kjo kërkon sidomos përulësi për të pranuar se e ardhmja nuk varet vetëm nga faktorë strukturorë, por edhe nga zgjedhjet që bëjnë gratë dhe burrat.