Biologjia shpjegon pse plakemi papritur në moshat 44 dhe 60 vjeç

Gjithmonë kemi besuar se plakja është një proces i ngadaltë dhe progresiv, pothuajse sikur vitet po na fiknin pak nga pak, në mënyrë të pashmangshme.

Kështu e përshkruajnë manualet dhe revistat mjekësore të fundit, të cilat i përcaktojnë plakjen biologjike, në mënyrën më të thjeshtë, si “ndryshime të ngadalta dhe progresive të funksionit fizik që fillojnë në pjekuri dhe përfundojnë me vdekjen”.

Megjithatë, kjo pamje e kohës – ose metafora e një rrjedhje të vazhdueshme të humbjeve – vazhdon të dominojë mënyrën tonë të kuptimit të pleqërisë, studimet e fundit zbulojnë se ne nuk plakemi në vijë të drejtë, por me hapat, me momente të sakta në të cilat, papritur, gjithçka ndryshon.

Kjo hipotezë sfidon dekada modeleve lineare dhe hap derën për një mënyrë të re të kuptimit të ndryshimeve biologjike të lidhura me kohën.

Ajo që zbulohet në laborator

Pamja e re e plakjes me hapat bazohet në një punim të publikuar në vitin 2024 në revistën prestigjioze Nature Aging. Gjatë disa vjetëve, studiuesit ndoqën nga afër evolucionin molekular të më shumë se një qindarkë njerëzish të rritur, duke analizuar deri në 135,000 molekula të ndryshme të çdo vullnetari. Bëhet fjalë për studimin më të madh afatgjatë multimolecular të kryer deri tani mbi plakjen njerëzore.

Duke qenë larg një vazhdimësie të butë të transformimeve, ata vunë re një model interesant: pothuajse të gjitha ndryshimet e mëdha bioqelizore që shoqërojnë plakjen janë të përqendruara në dy momente të caktuara të jetës së të rriturve, rreth moshës 44 dhe 60 vjeç.

Me fjalë të tjera, molekulat tona – dhe rrjedhimisht, qelizat dhe organet tona – duket se qëndrojnë të qëndrueshme deri sa, në kushte normale, të ndodhin transformime të thella dhe të sinkronizuara në shumë sisteme trupore.

E veçanta është se këto majat nuk shkaktohen nga një lloj i vetëm i molekulës, por ndikojnë në proteina, metabolitë, lipidet, citokinat, faktorët hormonalë dhe madje edhe modelet epigenetike, të gjitha njëkohësisht.

Kjo jep mbështetje biologjike për ndjenjën shumë të përhapur se, në momente të caktuara, njeriu “bëhet papritur më i madh” dhe ndjen një rënie fizike ose mendore në një moment të vetëm.

Të bëhesh më i madh papritur

Kjo ide nuk është plotësisht e re. Në vitin 2019, tashmë u kishte publikuar në Nature Medicine një analizë të gjerë të proteinave në gjak që tregonte tre “majat” e mëdha të plakjes fiziologjike: në moshën 34, 60 dhe 78 vjeç.

Megjithatë, studimi i ri i kryer në vitin 2024 është më i plotë duke analizuar lloje të tjera molekulash, përveç proteinave. Me këtë është arritur të përcaktohen dy rritjet më të fuqishme që tashmë ishin vënë re më parë: njëra në mes të jetës së rritur, rreth moshës 44 vjeç, dhe tjetra më pas, rreth moshës 60 vjeç.

Duke analizuar shumë më shumë molekula dhe lloje të ndryshme, ky punim fokusohet në dy majat ku ndryshimet janë më globale në organizëm, edhe pse nuk përjashtohet mundësia që të ketë edhe të tjera më vonë.

Çfarë ndodh në këto majat?

Në majën e parë, që zakonisht vjen para pesëdhjetë vjeç, ndodh një zinxhir ndryshimesh në metabolizmin e yndyrnave, ndryshojnë rrugët e përpunimit të alkoolit dhe kafesë, dhe modifikohen proteinat thelbësore për zemrën, muskujt dhe lëkurën.

Kur vjen maja e dytë, afër moshës 60 vjeç, përshpejtohet dëmtimi i funksioneve imune dhe të veshkave, ndryshon metabolizmi i glukozës dhe rriten proceset qelizore të lidhura me plakjen dhe rrezikun e sëmundjeve kronike.

Prandaj, shumë njerëz vërejnë se papritur u vështirësohet rikuperimi pas një përpjekjeje, ose rriten “ndërhyrjet e vogla” nga një vit në tjetrin.

Këto majat nuk bëjnë dallim midis burrave dhe grave, as nuk varen nga konteksti riprodhues, si menopauza. Edhe pse shihet një variabilitet i caktuar midis individëve në momentin dhe intensitetin e ndryshimeve, modelet e përgjithshme duket se përgjigjen ndaj mekanizmave të zakonshëm të biologjisë njerëzore.

Shkaqet molekulare

Edhe pse ende nuk dihet me saktësi arsyeja e majave, janë zbuluar disa nga mekanizmat e përfshirë. Një nga hipotezat më të studiuara propozon se, duke arritur një prag të caktuar të qelizave të plakura, mund të shkaktohet një reagim zinxhir që përshpejton dëmtimin e indeve.

Përveç kësaj, epigenetika – “markerat” që rregullojnë gjenet – gjithashtu pëson rikonstruksione masive në ato periudha, gjë që shkakton aktivizimin ose inaktivizimin e qindra gjeneve në një kohë të shkurtër.

Së fundi, në ato momente kritike identifikohen ndryshime të koordinuara në molekula kyçe të metabolizmit energjetik, si NAD⁺, karnitinat dhe acide yndyrore. Këto ndryshime sugjerojnë një disfunksion të mundshëm mitokondrial, pasi mitokondritë janë organellet përgjegjëse për prodhimin e pjesës më të madhe të energjisë së qelizës dhe marrin pjesë në shumë procese të plakjes.

Të gjitha këto, që mund të duken abstrakte ose të largëta, kanë implikime shumë konkrete në jetën tonë të përditshme.

Implikime praktike

Ndikimi praktik është i madh. Nga njëra anë, ofron një shpjegim bindës për atë ndjenjë që shumë prej nesh e shprehim se “papritmas ndihem më i vjetër”.

Nga ana tjetër, tregon se ato momente kritike mund të jenë dritare mundësish për ndërhyrje dhe parandalim. Nëse dimë që sistemet tona biologjike do të nënshtrohen së shpejti ndaj një ndryshimi të madh, mund të parashikojmë duke kujdesur më shumë për shëndetin metabolik, kardiovaskular ose imunitar pikërisht para dhe gjatë atyre periudhave kyçe.

Duke parë të ardhmen

Megjithëse ende mbeten shumë çështje të hapura, si p.sh. nëse do të jetë e mundur të identifikohen shkaqet dhe mekanizmat e detajuar të kalimit të tretë rreth moshës 78 vjeç, siç sugjeronte studimi i vitit 2019, e vërteta është se njohuria e këtyre modeleve na lejon të shikojmë plakjen me sy të ndryshëm.

Me rritjen e studimeve longitudinale dhe integrimin e më shumë shtresave të analizës molekulare, mund të parashikojmë edhe më saktë kur është duke ndodhur një kalim biologjik individual.

Me gjithçka, tashmë e dimë që jeta jonë nuk është vetëm një rrëshqitje e ngadaltë poshtë, por një seri fazash të qëndrueshme, të ndërprera nga momentet e ndryshimit të thellë. Kështu, sekreti për të plakur më mirë mund të jetë të përgatitesh për të bërë një hap të madh kur të vijë koha për ta bërë atë.

Dhe siç këndojnë Celtas Cortos, “nganjëherë vjen një moment kur bëhesh papritmas i vjetër”.