Çfarë tregojnë librat për tradhtinë dhe reagimet që shkakton

Skena në stadiumin Gillette të Massachusetts më 16 korrik ishte plot me ironi.

Gjatë segmentit të koncertit të Coldplay ku kamerat kalojnë publikun, ekrani i madh fokusohet tek Andy Byron, atëherë drejtor ekzekutiv i kompanisë së të dhënave Astronomer, duke përqafuar Kristin Cabot, drejtoreshë e burimeve njerëzore të kompanisë. Të dy janë të martuar me persona të tjerë.

Momenti, i kapur në video dhe i shpërndarë gjerësisht në rrjetet sociale, tregon çiftin duke u tërhequr papritur kur këngëtari i Coldplay, Chris Martin, thotë: “O po kanë një aventurë ose janë shumë të ndrojtur”.

Komenti i Martin, që në atë moment duket i lehtë, shpejt mori një ton tjetër kur hetuesit e internetit identifikuan çiftin dhe zbuluan funksionet e tyre në kompani dhe statusin e tyre civil. Brenda disa ditësh, si Byron ashtu edhe Cabot kanë dorëzuar dorëheqjen nga pozitat e tyre.

Ky fakt ngre një pyetje më të thellë: pse tradhtia, veçanërisht mes të fuqishmëve, shkakton kaq shumë bujë publike? Tradita letrare ofron disa pista: tradhtia intime nuk është kurrë vërtet private. Ajo shkel një kontratë shoqërore të pashkruar dhe kërkon vështrim nga komuniteti për të rivendosur besimin.

Kur besimi rrënohet publikisht

Kuptimi i “identitetit narrativ” të filozofit francez Paul Ricoeur sugjeron se i jepim kuptim jetës sonë duke e perceptuar atë sikur të ishte një histori. Premtimet që bëjmë (dhe shkelim) bëhen kapituj të identitetit tonë dhe bazë mbi të cilën të tjerët depozitojnë besimin e tyre. Tradhtia shkatërron kornizën që lidh premtimet private me rolet publike; pa këtë lidhje, besimi rrënohet.

Prezantimi i Byron në stadium shndërroi një votë martesore në një simbol të integritetit profesional. Tradhtia publike e madhëron indignimin publik sepse udhëheqësit simbolizojnë stabilitetin; dështimet e tyre personale pasqyrohen pa shmangie në institucionet e tyre.

Kur bordi i Astronomer deklaroi se “nuk kishte qenë në nivelin e pritshëm”, ai u shpreh për kolapsin e narrativës së integritetit të Byron dhe, në përgjithësi, të kompanisë së tij.

Kjo ide, që morali privat mbështet rendin publik, nuk është e re. Në Ligjet, filozofi grek Platoni e përshkroi tradhtinë si një çrregullim që minon familjen dhe shtetin. Filozofi romak Seneka e cilësoi atë si tradhti ndaj natyrës, ndërsa shtetasi Ciceroni paralajmëroi se shkatërrimi i fides (besimit) dëmton lidhjet qytetare.

Kostoja shoqërore e tradhtisë në letërsi

Letërsia rrallë e kufizon tradhtinë në dhomën e gjumit; valët e saj shkatërrojnë komunitete.

Ideja e “ndërgjegjja kolektive” mban se normat morale të përbashkëta krijojnë “solidaritet shoqëror”. Siç tregon letërsia, shkeljet e këtyre normave pa shmangie minojnë pa dyshim besimin komunitar.

Anna Karénina, nga León Tolstói (1875-77), dramatizon ndarjen shoqërore që shkakton tradhtia. Aventurat e Anës me kont Vronsky-n nuk sfidojnë vetëm rregullat morale, por edhe destabilizojnë normat aristokrate që më parë mbështesnin statusin e saj.

Ndërsa skandali e çon atë në ostracizëm, Anna qan humbjen e botës së saj, duke kuptuar shumë vonë se “pozicioni që kishte në shoqëri… ishte shumë i vlefshëm për të… [dhe] nuk mund të ishte më i fortë se sa ishte”.

Në Madame Bovary (1857), aventurat jashtë martesës të Emma Bovary zbulojnë rrjetet e fshatit të saj provinciale, duke e kthyer dëshirën private për luks dhe romancë në një infektim publik.

Nathaniel Hawthorne, në La letra escarlata (1850), e lë të qartë: "A" e skarlet e protagonistes së tij Hester Prynne e bën mëkatin e saj një dramë qytetare. Poshtërimi publik në ekzekutues, sugjeron romani, përcakton kufijtë moralë dhe synon të rivendosë rendin shoqëror, një proces që parashikon “censuruesit dixhitalë”, ku momentet virale i nënshtrojnë individët gjykimit masiv online dhe dënimit publik.

Gjethe shtëpiake dhe ekzekutues dixhitalë

Narativat bashkëkohore ndryshojnë skenën, por mbajnë të njëjtin parim: tradhtia shkatërron ritualet e përditshme që ndërtojnë besimin.

Romani autobiografik i Nora Ephron Se acabó el pastel (1983), i bazuar në dështimin e martesës së saj me gazetar investigativ Carl Bernstein, e kthen jetën e përditshme në një armë.

Protagonistja e Se acabó el pastel, Rachel Samstat, shpreh emocionet e saj përmes recetave: “salcën” si simbol të intimitetit dhe tradhtisë; “stufën e Lillian Hellman”, si përpjekje për të arritur stabilitetin familjar, dhe “tortën e limonit”, që e hedh në burrin e saj, bëhen simbole të një jete të shkatërruar nga tradhtia publike.

Satira e Ephron, më pas përshtatur në film, parashikon epokën tonë dixhitale të ekspozimit, ku dhimbja private ushqen konsumimin dhe gjykimin publik.

Departamenti i spekulimeve, nga Jenny Offill (2014), që frymëzohet nga jeta e saj, tregon një perspektivë tjetër: tradhtia si një erozion i heshtur.

Offill kurrë nuk përshkruan tradhtinë në mënyrë të drejtpërdrejtë; në vend të kësaj, mungesat e burrit të saj, heshtjet e tij dhe një referencë rastësore për “një person tjetër” krijojnë një frikë të rëndë. Kjo e tërë tregon se fuqia e tradhtisë qëndron në potencialin e saj të fshehtë, i cili gradualisht shkatërron një jetë të ndërtuar mbi besimin para se të ndodhë ndonjë akt i dukshëm.

Të dy veprat theksojnë ndikimin e tradhtisë në ndërgjegjen kolektive: një gënjeshtër thyen një familje aq thellë sa sajoja e një drejtuesi ekzekutiv e shkatërron besimin institucional. Fuqia e rrit pasojat duke e kthyer dështimet private në simbole publike të brishtërisë. Edhe tradhtia e fshehtë helmuesh ritualet e përbashkëta që bashkojnë çdo grup, duke e bërë nocionin e “privat” të papërballueshëm shumë para se të zbulohet publikisht.

Kufijtë e pushtetit

Letërsia njeh mbulesën mbrojtëse të pushtetit përballë pasojave, si dhe kufijtë e tij.

Trilogjia e Desire, nga Theodore Dreiser, e frymëzuar nga magnati Charles Yerkes gjatë Epokës së Artë të Shteteve të Bashkuara, tregon ngritjen e financistit Frank Cowperwood, i cili pushtetin e tij e mbron… deri sa ai ndal ta bëjë këtë. Madje edhe perandoria e tij e madhe shihet e prekshme kur tradhtia e tij del në dritë. Rrjetet që e mbikqyrnin fillojnë të dyshojnë në të.

Edhe pse shumë kritikë të elitës janë vetë të përfshirë moralisht në trilogji, shkelja e Cowperwood bëhet një armë për ta diskredituar. Exili i tij i shkurtër tregon se pushteti mund të shtyjë përpara, por nuk mund të fshijë çmimin e tradhtisë. Pasi besimi është shkelur, edhe të fuqishmit bëhen barrë. Nuk bien më rrallë, vetëm më shumë të dukshëm.

Gjinia gjithashtu ndikon në konfigurimin e këtyre narrativave. Personazhet mashkullore si Cowperwood ringjallen si antiheronj tragjikë, dhe dështimet e tyre morale kthehen në defekte karakteri. Përkundrazi, gratë – le të mendojmë për Emma Bovary-n, nga Flaubert, ose Hester Prynne-n, nga Hawthorne – janë etiketuar si figura mësimore, dhe shkeljet e tyre janë stigmatuar në vend që të mitifikohen.

Ky paekuilibër në ndarjen e pasojave zbulon një gjykim më të thellë shoqëror: edhe pse besimi i shkatërruar kërkon riparim, rruga drejt rikuperimit zakonisht varet nga gjinia e shkelësit.

Syri që sheh gjithçka

Që nga sallonet e Tolstoit deri te scroll-i i TikTok-ut, letërsia nuk ofron asnjë strehë përballë pasojave të tradhtisë. Kur besimi privat thyhet në mënyrë të dukshme, aktivizohen refleksionet komunitare.

Shenjat e kuqe, exili ose dorëheqja e një drejtor i ekzekutivit kanë për qëllim shërimin e besimit kolektiv. Ekrani i madh, si kalë i Hester-it, është instrumenti i fundit i këtij teatri të vjetër të ekspozitës.

Ekrane të mëdha. Skela. E njëjta sistem operativ. E njëjta turp.