Falsifikime në muzeume: mumie hakmarrëse, vrasje rituale dhe memesh në kulturën popullore

Muzeum nuk janë vetëm duke ruajtur objekte, por edhe kujtesën tonë kolektive. Në epokën digjitale, armiku më i madh i trashëgimisë nuk është aq kalimi i kohës, por “Photoshop me wifi”: memet, montazhet dhe mashtrimet që, me humor ose konfuzion, ndryshojnë perceptimin tonë për historinë.

Një shembull i fundit i mënyrës se si kinemaja ushqehet nga trashëgimia historike - dhe nga misteret e saj - është Krimet e shpellës (2025), i prezantuar në mars në Festivali i Filmit të Malagës dhe i lançuar më 30 korrik në Netflix. I frymëzuar nga një roman i Manuel Ríos San Martín, filmi zhvillohet në sitin e Atapuercës dhe në Muzeun e Evolucionit të Njeriut dhe përmban dialogje mbi mashtrimet kundër trashëgimisë.

Vrasja rituale ndërmjet mbetjeve mortore të një Neandertali dhe një replike të vendit të varrosjes që funksionon si skenë krimi janë justifikimi i përsosur për muzet, median dhe rrjetet për të luajtur me të parin për të tërhequr, në kufirin mes legjendarit dhe të vërtetës dhe shkencës.

Mumiet e mallkuara dhe mumiet udhëtare

Një nga kontekstet që frymëzuan shumicën e mashtrimeve është Egjipti faraonik. Më i njohuri, pa dyshim, është mallkimi i Tutankhamonit. Pas zbulimit të varrit të tij në vitin 1922, shumë vdekje ndërmjet anëtarëve të ekipit të arkeologut britanik Howard Carter ushqyen idenë e një hakmarrjeje nga jeta tjetër. Në realitet, shënimet në varret egjiptiane rrallëherë lëshonin mallkime spektakolare: ato ishin paralajmërime simbolike kundër grabitësve. Por miti ishte aq i përhapur sa që, dekada më vonë, Hollywood e përjetësoi atë në Indiana Jones: Gjuetuesit e Arkës së Humbur (1981), ku hapja e një varri mund të ishte vdekjeprurëse.

Një shembull viral tjetër është pasaporta e një mumie. Një imazh i një pasaporte egjiptian në emër të Ramzes II, me profesionin “mbret (i vdekur)”, po qarkullon në rrjetet sociale. Në fakt, ai është frymëzuar nga udhëtimi i mumies së tij në Paris, në vitin 1976, për t’u trajtuar nga restauruesit për shkak të kontaminimit nga myku. Ai mori një dokument diplomatik, jo një pasaportë, por historia shkaktoi një montazh shumë të humorshëm që vazhdon të qarkullojë edhe sot. Meme funksionon sepse lidhet me imagjinatën popullore të mumieve udhëtare, të ushqyer nga filma si Mumia (1999).

Statuja me jetë të vetën

Busti i Nefertitit gjithashtu ishte objekt i polemikave. Në vitin 2009, historiani Henri Stierlin suggested that it could be a modern forgery. Edhe pse analiza shkencore e hodhi poshtë këtë hipotezë, bujaria e medias kujtoi filma suspense si Portali i fundit (1999), ku autentiqja dhe gënjeshtra përzihen me pasoja shqetësuese.

O mister gjithashtu arriti në Muzeun e Manchesterit, ku një statujë egjiptiane prej 25 cm është regjistruar nga kamerat e sigurisë duke u kthyer vetë në vitrinën e saj. Teoritë parapsikologjike janë shpërndarë në të gjithë web-in. Por, shpjegimi ishte më i thjeshtë: vibrime të tokës të kombinuara me një bazë pak më të konveksuar. Megjithatë, rasti pa dyshim shkaktoi skena të Një Natë në Muze (2006), ku pjesët fitojnë jetë kur muzeu mbyllet.

Pizat dhe stigmat

Por, Egjipti nuk është skenari i vetëm i mashtrimeve mbi trashëgiminë. Gjatë një restaurimi të mbetjeve të Pompeit, një fresk i dëmtuar me njolla të kuqe u interpretua në rrjet si “pica e parë në histori”. Në fakt, ishte një motiv gjeometrik. Megjithatë, memet tashmë kishin bërë punën e tyre, duke treguar sa e lehtë është të deformosh të kaluarën nëse ajo nuk është e kontekstualizuar.

Një sfond fetar gjithashtu është i mbushur me mrekulli të dyshimta: skulptura që qan gjak, djersiten vaj ose lëvizin sytë. Edhe pse zakonisht mund të shpjegohen nga shkenca ose mashtrime, ato vazhdojnë të ushqejnë kinemanë, me veprat si Stigmat (1999) ose Rituali (2011), ku e pa shpjegueshmja bëhet një narrativë thelbësore.

Qëllimi i Mbretit Artur

Nga ana tjetër, herë pas here, një mit tjetër i përsëritur rikthehet: zbulimi i Gritës së Shenjtë nga amatorë me detektorë metali. Edhe pse pothuajse gjithmonë janë mbetje pa vlerë, fuqia simbolike e Gritës është aq e fortë sa çdo filxhan i kalbur mund të bëhet lajm. Legjenda e tij frymëzoi gjithçka, nga Gurri i Shenjtë (1954), me aktor të ri Paul Newman, deri te filma të mëdhenj me sukses në box office si Indiana Jones dhe Kryqëzata e fundit (1989) dhe Kodi i Da Vincit (2006). Në vitin 2024, filmi britanik Gritë e Shenjtë rivizionoi mitin në një ton bashkëkohor.

Siç mund ta shohim, mjediset arkeologjike dhe pjesët e muzeumit janë të ndjeshme ndaj rreziqeve të interpretimit të gabuar ose senzacionalizmit. Prandaj, në epokën e dezinformimit, funksioni shoqëror i muzeumeve si ruajtës të memories kolektive është më i rëndësishëm dhe më relevant se kurrë më parë.