Irani u dobësua dhe u bë i cenueshëm pas luftës me Izraelin − dhe kjo mund të sjellë probleme për minoritetet etnike të vendit

Konkretisht konflikti 12-ditor midis Iranit dhe Izraelit në qershor 2025 nuk ka përshkallëzuar në një luftë rajonale të plotë, por shënon një pikë kthese potenciale në peizazhin politik të brendshëm të Iranit.

Megjithëse Republika Islamike ka hyrë në konflikt të drejtpërdrejtë me një armik të huaj më parë, ajo nuk e ka bërë kurrë këtë ndërkohë që është më të dobësuar ushtarakisht, më të ndarë brenda dhe më të larguar nga popullsia e saj.

Dhe ndryshe nga lufta Iran-Irak e viteve 1980, kur uniteti kombëtar u bashkua rreth mbrojtjes së sovranitetit iranian, kësaj here qeveria duket se po lufton pa mbështetje të dukshme publike. Ndërsa sondazhet e sakta brenda Iranit janë të vështira për t’u siguruar, mungesa e tubimeve pro-qeveritare, numrat e ulët të miratimit për qeverinë para luftës dhe përgjigja e mëvonshme e qeverisë që nga ajo kohë tregojnë historitë e tyre.

Si kërkues i grupeve të ndryshme etnike brenda vendit, unë di që shumë iranianë – veçanërisht ata nga komunitetet historikisht të margjinalizuara – e shihnin konfliktin me Izraelin jo si një mbrojtje të kombit por si një pasojë e papërgjegjshme e aventurizmit ideologjik të qeverisë dhe fushatave rajonale të përfaqësuesve. Kjo e vendos Republikën Islamike në pozicionin më të brishtë që nga themelimi i saj pas Revolucionit Iranian në vitin 1979.

Fuqia e fortë dhe e butë e zvogëluar

Vlen të bëhet një foto e shkurtër e mënyrës së zvogëlimit të qeverisë iraniane pas serisë së fundit të goditjeve.

Fuqia e butë – e ndërtuar dikur mbi legjitimitetin revolucionar, ndikimin ideologjik shiit dhe propagandën anti-perëndimore – është shkatërruar në mënyrë dramatike.

Për dekada, Republika Islamike mbështetej në një narrativë të fuqishme: se ishte qeveria e vetme e guximshme që të përballonte Shtetet e Bashkuara dhe Izraelin, të mbrojë kauzat myslimane globalisht dhe të shërbejë si udhëheqësi shpirtëror i botës islame. Kjo imazh, i shfaqur përmes medias shtetërore, milicive përfaqësuese dhe retorikës fetare, ndihmoi qeverinë të justifikonte ndërhyrjet e saj të huaja dhe shpenzimet e mëdha ushtarake, veçanërisht për zhvillimin bërthamor dhe milicitë rajonale.

Por kjo narrativë nuk rezonon më si më parë. Udhëheqësit e Iranit nuk mund të pretendojnë më të frymëzojnë unitet në vend ose të trembin jashtë. Edhe mes popullsisë shiite në Liban, Irak dhe Jemen, mbështetja gjatë përballjes Izrael-Iran u është heshtur. Brenda Iranit, ndërkohë, propaganda që portretizon Izraelin si armikun ekzistencial ka humbur kontrollin e saj, sidomos mes të rinjve, të cilët gjithnjë e më shumë identifikohen me lëvizjet për të drejtat e njeriut në vend të sloganeve të qeverisë.

Po ashtu është e qartë se fuqia e fortë e Iranit po dobësohet. Humbja e komandantëve të lartë dhe shkatërrimi i infrastrukturës së rëndësishme ushtarake kanë treguar se sistemet e inteligjencës dhe sigurisë së qeverisë janë shumë të komprometuara.

Madje edhe para sulmit të Izraelit, disa raporte treguan se ushtria e Iranit ishte në gjendjen më të dobët në dekada. Surpriza më e madhe në luftën e fundit nuk erdhi nga shkalla e dëmit nga bombat izraelite dhe amerikane, por nga mënyra se si Izraeli kishte depërtuar thellë në majat e sektorëve ushtarakë dhe të inteligjencës iraniane. Konflikti i fundit përbënte një dështim jo vetëm ushtarak, por edhe sigurie.

Përtej humbjes së jashtme, e brendshme e humbur

Ndërsa fuqia e tij në rajon duket se është dobësuar, edhe kontrolli i qeverisë iraniane po dobësohet brenda vendit. Një sondazh i vitit 2024 nga Ministria e Kulturës së Iranit zbuloi “pakënaqësi” mes popullsisë, me mbi 90% të iranianëve “të pakënaqur” me pozicionin aktual të vendit. Zgjedhjet në nëntor 2024 regjistruan një participim nën 40%, duke theksuar edhe më shumë pakënaqësinë e iranianëve me procesin politik.

Dhe raportimet nga brenda Iranit sugjerojnë se shumë iranianë fajësojnë politikat e qeverisë për luftën me Izraelin. “Unë vendos fajin te vendimmarrësit e këtij vendi,” një banor i Rasht tha për Reuters, “politikat e tyre na kanë sjellë luftë dhe shkatërrim.”

Qeveria është përgjigjur me një strategji që ka përdorur më parë: shtypjen. Sipas mediave të lidhura me qeverinë, më shumë se 700 persona janë arrestuar gjatë dhe menjëherë pas konfliktit, të akuzuar për bashkëpunim me Mossad-in, agjencinë inteligjente izraelite.

Si në rastet e mëparshme të shtypjes, rajonet e minoriteteve etnike – veçanërisht zonat kurde – janë synuar.

Një ditë pas armëpushimit me Izraelin, qeveria ekzekutoi tre punëtorë kurdë kalimtarë kufitarë që varen nga kontrabanda e mallrave për të mbijetuar në provincat e pazhvilluara kurde të Iranit.

Këto ekzekutime, të cilat u kryen pa një gjyq ose këshillë ligjore, përshtaten me një model se si qeveria përdor fajësimin etnik për të qëndruar në pushtet. Dhe ato pasqyrojnë një model historik: Kur qeveria ndjehet e kërcënuar, ajo godet së pari kurdët.

Një model historik i shtypjes

Vlerësohet se kurdët numërojnë rreth 10-12 milionë në Iran, duke përbërë rreth 12% deri në 15% të popullsisë totale të vendit – duke i bërë ata grupi etnik i tretë më i madh pas Persianëve dhe Azerëve. Iran përfshin gjithashtu minoritete të rëndësishme Baluch dhe Arabë.

Kur themelimi i Republikës Islamike në vitin 1979, shumë grupe etnike mbështetën revolucionin. Ata shpresonin për një Iran më gjithëpërfshirës dhe demokratik sesa ai që parapriu – autokracinë brutale të shahut që kishte synuar shpesh minoritetet.

Këto shpresa u zhgënjyen shpejt. Duke refuzuar pluralizmin dhe duke promovuar një ideologji unifikuese të përqendruar në Islamin Shiit dhe identitetin persian, Ayatollah Ruhollah Khomeini i përjashtoi grupet jo-persiane dhe jo-shiite.

Grupet e tjera etnike u panë me dyshim, ndërsa azerbaijanët shiit kryesisht u përfshinë në sistem.

Khomeini shpalli xhihad kundër grupeve të rezistencës kurde, duke i etiketuar ata si mohues, separatistë dhe agjentë të Izraelit dhe Shteteve të Bashkuara.

Armatosur me armë të avancuara trashëguar nga shah Pahlavi i fundit, qeveria filloi një fushatë ushtarake në provincën Kurdistan. Shumë fshatra dhe qytete kurde u shkatërruan, dhe rreth 50,000 kurdë iranianë u vranë midis 1979 dhe 1988.

Rajoni u kthye në një zonë të militarizuar – një status që vazhdon edhe sot.

Fushata kundër kurdëve

Pas përfundimit të luftës Iran-Irak në gusht të vitit 1988, qeveria – e vështirësuar ekonomikisht dhe e dobësuar ushtarakisht – frikësohej nga një kryengritje e brendshme.

Por në vend që të pranonte reformën politike, ajo u përgjigj me një prej goditjeve më të egra në historinë e Iranit. Khomeini lëshoi një fatwa, ose dekret fetar, urdhëroi ekzekutimin e të burgosurve politikë, duke përfshirë shumë kundërshtarë kurdë.

Ndërsa në fund të korrikut deri në shtator 1988, mijëra të burgosur politikë u ekzekutuan – shumë pa gjyq ose ndonjë proces ligjor. Të paktën 5,000 njerëz u vranë dhe u varrosën në varre masive pa shënime, sipas Amnesty International.

Khomeini i etiketoji ato si “mohareb,” ose “luftëtarë kundër Perëndisë,” dhe kritikoi Gjykatat Revolucionare për mos i dënuar më shpejt me vdekje. Kjo fushatë masive e ekzekutimeve tregoi vendosmërinë e qeverisë për të eliminuar çdo kundërshtim, pavarësisht precedentëve ligjorë ose normave të të drejtave të njeriut.

Në vitet që pasuan, qeveria sistematikisht vrau liderë të shquar kurdë dhe liderë të tjerë opozitarë, si në Iran ashtu edhe jashtë vendit.

Kjo eliminim i synuar i udhëheqjes kurde, së bashku me ekzekutimet masive të të burgosurve politikë, ishte një strategji e qëllimshme për të shkëputur çdo opozitë të organizuar para se ajo të mund të sfidojë mbijetesën e qeverisë.

Një krizë e re, e njëjtë strategji

Republika Islame duket se po përdor të njëjtën strategji tani, por nën kushte shumë më të brishta.

Duke marrë parasysh gjendjen e pasigurt të qeverisë, është e drejtë të pyesësh pse nuk ka më shumë protesta tani, veçanërisht në rajonet e minoriteteve etnike. Për shumë, përgjigjja është frika për atë që do të ndodhë më pas.

Shumë kurdë kanë mësuar nga kryengritjet e mëparshme – veçanërisht nga lëvizja “Gruaja, Jeta, Liria” – se kur ata kryesojnë protesta, ata përballen me goditjen më të ashpër. Mbi 56% e atyre që u vranë dhe u përndoqën në goditjen e mëvonshme ishin kurdë.

Ndërkohë, opozita e përgjithshme mbetet e fragmentuar dhe pa udhëheqës, si në linjat etnike ashtu edhe në qëllime. Grupet kryesore të opozitës kanë qenë tradicionalisht të ngurruara të pranojnë të drejtat etnike, lëre më t’i përfshijnë ato në çdo vizion për një Iran të ardhshëm. Përkundrazi, ata insistojnë në “integritet territorial” si një kusht për çdo dialog, duke përsëritur retorikën e Republikës Islame.

Kjo është një trashëgimi kyçe e Republikës Islame: Propaganda e saj nuk ka formësuar vetëm opinionin vendas, por gjithashtu ka ndikuar në opozitë, duke ndarë iranianët në shtëpi dhe jashtë. Dhe ajo ka mobilizuar prej kohësh grupin etnik dominues kundër minoriteteve, veçanërisht kurdëve, duke i portretizuar ata si armiq të brendshëm.