Korridori i ri bërthamor sfidon rolin historik të Brazilit në de-nuklearizim

Kërcënimi i përhapjes bërthamore u rikthye fuqishëm në qendër të politikës ndërkombëtare. Rënia e traktateve historike mes fuqive, avancimi i programit iranian dhe modernizimi i arsenaleve të Shteteve të Bashkuara, Rusisë dhe Kinës hapin një garë të re armësh me ndikime globale — përfshirë edhe për Brazilin.

Javët e fundit, drejtori i përgjithshëm i Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (AIEA), Rafael Grossi, shprehu publikisht përshëndetjen e tij për këtë skenar. Sipas tij, vendet që deri pak kohë më parë e mbështesnin Traktatin për Jo-rritjen e Armëve Bërthamore (TNP) si një shtyllë strategjike tani po e sfidojnë nëse ky angazhim ende ka kuptim. Dyshimi nuk është i thjeshtë. Besimi në “mbulesën bërthamore” të SHBA-së po dobësohet mes aleatëve historikë, si Koreja e Jugut, Japonia dhe Polonia, përballë kthimit të Donald Trump-it në qendër të skenës politike, të parashikueshëm paksa.

Irani, nga ana tjetër, tashmë ka mbi 400 kg urani të pasuruar në 60%, një nivel i afërt me atë të nevojshëm për të ndërtuar një bombe bërthamore. Izraeli po konsideron hapur veprime ushtarake parandaluese. Në të njëjtën kohë, Arabia Saudite njofton planet për pasurimin e uranit, ndërsa Kina zgjeron arsenalin e saj dhe investon rëndë në teknologjinë hipersonike. Kriza që dikur ishte e latente po shndërrohet shpejt në një ambient të pasigurisë strategjike globale, me pasoja të paparashikuara.

Brazil, në këtë kontekst, nuk është një pjesë marginale. Përkundrazi, është një vend me dimensione kontinentale, i pajisur me një program bërthamor të vetin, ambicie për udhëheqje rajonale dhe një histori të konsoliduar në diplomacinë multilaterale. Që nga rivendosja e demokracisë, Brazil ka pozicionuar si mbrojtës i de-nuklearizimit dhe përdorimit paqësor të energjisë bërthamore. Kushtetuta e vitit 1988 (artikulli 21, paragrafi XXIII, neni 1), e ndalon fuqimisht përdorimin e energjisë bërthamore për qëllime ushtarake, dhe vendi është nënshkrues i të dy traktateve, TNP dhe Traktatit të Tlatelolco, që e përcakton Amerikën Latine dhe Karaibet si zona të lirë nga armët bërthamore.

Ky histori, megjithatë, nuk e pengon pyetjen strategjike. Brazil kontrollon teknologjinë e pasurimit të uranit dhe investon, përmes Marinës, në ndërtimin e një nënshut me propulsion bërthamor. Ky është një projekt legjitim, që ndjek protokollet ndërkombëtare, por që padyshim ngjall dyshime në një skenar të pasigurisë në rritje dhe shkeljesh normative.

Hyrja e Iranit në BRICS, e zyrtarizuar në janar 2024, e bën këtë ekuacion edhe më kompleks. Së bashku me Kinën, Rusinë, Indinë dhe Afrikën e Jugut, Brazili tani ndan hapësirë diplomatike me një vend që, sipas AIEA-së, paraqet shenja shkeljesh të rënda të detyrimeve të tij në regjimin e mos-rritjes së armëve. Ky rregull i ri zgjeron kontradiktat e grupit dhe shtyn anëtarët të marrin pozicione më të qarta. Brazil, i përkushtuar historikisht për transparencë dhe legjitimitet ndërkombëtar, do të duhet të vendosë nëse do të forcojë koherencën e tij diplomatike ose do të adoptojë një qëndrim më pragmatik ndaj partnerëve të rinj.

Më shumë sesa një çështje parimi, skenari bërthamor imponon Brazilit një sërë vendimesh të politikës së jashtme me pasoja afatgjata. Duke zgjedhur të mbajë angazhimin për de-nuklearizim, vendi ruan besueshmërinë ndërkombëtare dhe, ndoshta, do të kërkojë të udhëheqë iniciativa që rivitalizojnë TNP-në, promovojnë transparencën dhe nxisin krijimin e zonave të reja pa armë bërthamore. Nëse zgjedh rrugën e heshtjes ose të paqartësisë, rrezikon të humbasë protagonizmin, si në Amerikën e Jugut ashtu edhe në forumet multilaterale si OKB-ja dhe vetë AIEA.

Nga ana tjetër, Brazili do të duhet të përballet me rritjen e asimetrisë midis qëndrimit të tij normative dhe sjelljes së fuqive në zhvillim si India dhe Kina (të dyja pjesë e BRICS origjinal), të cilat modernizojnë arsenalet e tyre pa pranuar kufizime ligjore të krahasueshme. Në kohë të armatimit të shpejtë, zëri i Brazilit do të tingëllojë si një ekko i izoluar ose, përkundrazi, si një kundërshtar i nevojshëm ndaj rritjes së disuasionit.

Një dimension tjetër është ai rajonal. Amerika e Jugut, deri tani një zonë relativisht e qëndrueshme dhe pa armë bërthamore, është e ekspozuar ndaj ndikimeve të mundshme të këtyre transformimeve. Është detyrë e Brazilit — dhe ndoshta i takon atij — të konfirmojë angazhimin e tij për mos-rritjen e armëve, duke forcuar Agjencinë Braziliano-Argjentinase të Kontabilitetit dhe Kontrollit të Materialeve Bërthamore (ABACC) dhe duke propozuar masa shtesë të besimit të ndërsjellë mes vendeve të Kordonit të Jugut. Anashkalimi i kësaj mundësie do të nënkuptonte hapjen e rrugës për interpretime të gabuara mbi drejtimet e politikës bërthamore braziliane.

Në një kohë kur bota po nxehet në përplasjet armëpushuese, Brazili duhet të vendosë nëse do të jetë thjesht një vëzhgues ose do të ripërmbushë rolin e tij historik si mbrojtës i një rendi ndërkombëtar të bazuar në rregulla, bashkëpunim dhe siguri të përbashkët. Pyetja kalon kufijtë e politikës së jashtme. Është vendi që vendi synon të zërë në një botë gjithnjë e më të paqëndrueshme.