Kuptimi politik i futbollit: Nga librat e Salazarit deri te stadiumet e Iranit

Futbolli është më shumë se një lojë — është një fushë beteje e kujtesës, identitetit, dhe kundërshtimit, ku emocionet flasin më shumë se narrativat shtetërore

Origjinalisht i botuar në Global Voices

Fans of Tractor FC gjatë një ndeshjeje kundër Esteghlal FC më 18 maj 2023. Foto nga Amir Ostovari, Farsnews.ir përmes Wikimedia Commons (CC BY 4.0.).

Antonio Salazar, diktatori fashist i Portugalisë i cili qeverisi nga viti 1932 deri në 1968, famshëm qeverisi vendin me “tre F-të”: fado (muzikë), Fatima (religjion), dhe futboll. Këto shtylla formuan themelet e regjimit të tij totalitar.

Footballi është shpesh përjashtuar nga intelektualët si një formë e kulturës së ulët, një shpërqendrim nga puna serioze e politikës dhe shoqërisë. Megjithatë, gjithmonë kanë ekzistuar përjashtime — shkrimtarë dhe mendimtarë që e kanë marrë sportin seriozisht, duke e analizuar atë si një fenomen kulturor dhe sociologjik. Një figurë e tillë është romancieri i njohur spanjoll Javier Marías, i cili, përveç veprave të tij letrare dhe përkthimeve, eksploroi botën e futbollit me një pasion të rrallë.

Në librin e tij “Salvajes y sentimentales: Letras de fútbol” (“Vajza dhe Sentimentale: Shkrime mbi Futbollin”), Marías ndërthur reflektimet personale dhe stilin letrar për të diskutuar futbollin ndërsa ai zhvillohet në Spanjë dhe në mbarë botën.

Një mbështetës i përjetshëm i Real Madrid, ai e sheh La Liga, ligën më të lartë të futbollit në Spanjë, si pjesë të ritmit javor të fëmijërisë së tij. Dyzet e dy shkrimet në këtë koleksion nuk janë thjesht artikuj gazetaresk — ato janë pendesa, kujtime, vëzhgime dhe argumente, të shkruara me sinqeritet emocional dhe me ashpërsinë intelektuale.

Marías argumenton se futbolli është një nga përvojat e pakta që mund të ringjallë në të rriturit emocionet e papërpunuara, instinktive të fëmijërisë. Për të, sporti është një kthim javor në rinovë. Ai e krahason futbollin me kinemanë — lojtarët, si aktorët, qëndrojnë në kujtesë; trajnerët, si regjisorët, formojnë skuadra me kastet e njohura. Ai e krahason Real Madrid me një film Hitchcock: suspense, nervozizëm, por zakonisht me një fund të lumtur. “Në ndeshjet evropiane,” shkruan në libër, “Madridit i pëlqen të pranojë tre gola — vetëm për t’u kthyer dhe shënuar më shumë në ndeshjen e dytë.”

Për Marías, futbolli është më shumë se spektakël; është dramë. Një ndeshje pa narrativë, paçka, emocione dhe pasojë është e zbrazët. “Nëse fitimi ose humbja nuk ndikojnë në të kaluarën, të ardhmen, nderin tuaj, ose fytyrën tuaj në pasqyrë të mëngjesit të nesërm,” thotë, “atëherë nuk ia vlen të shikohet.”

Ai beson se futbolli është si cirku dhe teatri i epokës sonë — i mbushur me emocion, frikë dhe parashikueshmëri. Një fans i vërtetë duhet ta perceptojë çdo ndeshje si një përballje vendimtare.

Sporti gjithashtu lejon të rriturit të shprehin reagimet e tyre më fëmijërore—frikën, gëzimin, zemërimin, dhe madje lotët — pa turp. Për shumë, futbolli është hapësira e vetme sociale e pranueshme për të vepruar me emocione të pastra, të papërpunuara.

Një nga tiparet përcaktuese të futbollit, argumenton Marías, është besnikëria e pathyeshme ndaj ekipit të vet. Ndërsa njerëzit mund të ndryshojnë fe, bashkëshortë, parti politike, shtëpi, ose shije në art, klubi i tyre i futbollit mbetet i pandryshueshëm. Siç tha një herë shkrimtari spanjoll Vázquez Montalbán, “Nuk e ndryshoni ekipin që e donit si fëmijë.”

Por ashtu siç është thelbësore besnikëria, është gjithashtu rivaliteti. Marías shkruan, “Nëse Barcelona do të shkonte ndonjëherë në një ligë të vogël katalan dhe përplasjet e tyre historike me Madridin do të merrnin fund, do të isha shumë i trishtuar.” Konkurrenca është pjesë e ADN-së së futbollit. Pa të, pasioni zhduket.

Marías beson se vetëm dikush i thellë në një kulturë mund të kuptojë plotësisht peshën emocionale të rivaliteteve të saj futbollistike. Vetëm një italian kupton vërtet Milan vs. Juventus; vetëm një gjerman ndjen Bayern kundër Mönchengladbach; vetëm një anglez ndjen ngarkesën e Liverpool kundër Manchester United. Dhe vetëm një spanjoll mbart peshën e qindra El Clásico kujtimeve në retinën e tyre.

Traktor: Më shumë se një ekip futbolli

Të gjitha këto reflektime çojnë në një skenë bashkëkohore shumë larg Madridit. Kohët e fundit, mes stresit, shtypjes, dhe tensionit që përcaktojnë jetën publike në Iran, ndodhi një ngjarje e jashtëzakonshme: Tractor S.C., një ekip nga qyteti i Tabrizit në Rajonin e Azerbajxhanit të Iranit, u bë kampioni kombëtar. Në një kontekst tjetër, kjo arritje mund të kishte qenë thjesht një fitore tjetër në futboll, por në Iran, ajo mbart kuptime të rëndësishme simbolike.

Pavarësisht përpjekjeve të vazhdueshme nga aktorët shtetërorë për të rimodeluar identitetin e ekipit, për të kapur figurën e tij, ose për të injektuar slogane nacionaliste në narrativën e tij, Tractor ka ruajtur karakterin e tij bazë. Ai është bërë jo vetëm një ekip futbolli por edhe një simbol i rezistencës kulturore — veçanërisht për popullsinë turke të Iranit.

Turqit janë grupi më i madh etnik në Iran, i vlerësuar në 40 përqind të popullsisë. Ata janë të pranishëm në të gjitha rajonet e Iranit, dhe, për shekuj, dinastitë turke kanë sunduar vendin, duke vendosur themelet e trashëgimisë së përbashkët kulturore.

Anti-turke dhe ndërgjegjje-arabe — ose më gjerë, frikën e huajve — mbeten ndër problemet shoqërore të herëpashershme që shihen në Iran. Tendenca për të reduktuar sfidat politike dhe shoqërore të vendit në fajësinë e supozuar të turqve ose arabëve, së bashku me poshtërimin e këtyre grupeve etnike në disa ndeshje futbolli, pasqyron një çështje më të thellë me tensione të pazgjidhura që bëhen veçanërisht të dukshme në stadiume.

Kundërshtarët historikë të Traktorit — gjigantët me bazë në Teheran Esteghlal dhe Persepolis — përfaqësojnë qendrën politikisht, ekonomikisht dhe simbolikisht. Përkundrazi, Traktori ka ardhur të përfaqësojë margjinat, provincat dhe periferinë. Dhe tani, për herë të parë në vite, duket se balanca e fuqisë po ndryshon.

Skuadrat me bazë në Teheran — duke filluar nga Persepolis deri te Saipa, Pas, dhe Esteghlal — kanë fituar së bashku Ligën e Parë Iraniane shumë herë. Përkrah tyre, skuadrat provinciale si Malavan Bandar Anzali, Sepahan e Isfahanit, dhe Foolad Khuzestan gjithashtu kanë arritur të fitojnë kampionatin, duke u bërë kampionë nga jashtë kryeqytetit. Fitorja shënon herën e parë, megjithatë, që Traktori nga Azerbajxhani ka marrë titullin kampion.

Ashtu siç sugjeron Marías se Real Madrid fiton kuptim përmes rivalitetit të tij me Barcelona, identiteti i Traktorit është formuar në kundërshtim me pushtetin qendror. Nëse ky antagonizëm do të zhdukej, edhe tifozët mund të jenë të pasigurt nëse duhet të gëzohen apo të pikëllohen.

Traktori është më shumë se një ekip futbolli. Është një fenomen kulturor dhe politik, duke luajtur dy ndeshje paralele — një në fushë dhe një në arenën publike, ku njerëzit e zakonshëm kundërshtojnë kontrollin shtetëror mbi narrativën dhe identitetin.

Ndërsa shteti iranian, shumë si Salazar, vazhdon të mbështetet në ekuivalentin e tij të “tre F-ve” për të menaxhuar shoqërinë — feja, rituali, dhe argëtimi i kontrolluar — Traktori sfidon këtë logjikë. Fuqia e tij nuk qëndron vetëm në objektivat e tij, por në emocionet që zgjidh: krenari, sfidë, dhe solidaritet. Rregjimi iranian mund të përpiqet të kontrollojë lojën, por tribunat dhe rrugët tregojnë një histori të ndryshme.

Në një botë ku shumë ndihen të bllokuar në sisteme kontrolli, futbolli mund të mos na shpëtojë — por mund të hapë hapësirën për të imagjinuar drejtësinë. Kjo hapësirë shtrihet përtej kufijve të fushës, duke arritur deri në Tabriz dhe më gjerë.