Kush do të mbajë rojet? Kur platformat e AI ripërcaktojnë rregullat e 'servitizimit'

Adoptimi i inteligjencës artificiale në ndërmarrje nuk kufizohet vetëm në integrimin e një mjeti shtesë në proceset ekzistuese. Ajo ndryshon thellësisht mënyrën se si funksionon ndërmarrja dhe ekosistemet. Për këto arsye, ajo sjell rreziqe të reja që duhet t’i përfshihen në reflektim, sesa të hidhet kokëfortë vetëm në çështje etike.

Inteligjenca artificiale (IA) shpesh prezantohet si një revolucion teknologjik i cili ndikimi i saj shkon shumë përtej kornizës së ndërmarrjeve dhe tregut. Në fushën e menaxhimit, shumica e studiuesve pranojnë rëndësinë e përdorimit etik të IA-s: është për të shmangur paragjykjet algoritmike, për të mbrojtur të dhënat personale, ose për të garantuar një marrje vendimesh të qartë. Megjithatë, kjo qasje fsheh një çështje më strukturore: koncentrimin e pushtetit brenda platformave të IA-së dhe pronarëve të tyre, si dhe ndikimin në rritje në dinamikën e tregjeve dhe shoqërive.

Rritja e platformave të IA-së shoqërohet me një centralizim gradual të pushtetit informativ në duart e pronarëve të tyre. Kjo koncentrim nuk kufizohet vetëm në dominimin teknologjik, por ngre çështje konkurruese dhe oligopolistike. Këto platforma nuk sigurojnë vetëm akses në të dhëna: ato strukturojnë rrjedhat e informacionit, përcaktojnë standardet dhe po rivendosin gradualisht rregullat e tregut. Përmes mekanizmave algoritmikë të rekomandimit, klasifikimit dhe vlerësimit, ato ushqejnë një dominim që shkon përtej menaxhimit teknik të bazave të të dhënave dhe që ndikon drejtpërdrejt në vendimmarrjen ekonomike në ekosistemet që i adoptuan.

Lexo gjithashtu: IA: sa më pak njerëzit e dinë se si funksionon, aq më shumë e vlerësojnë

Besimi si motor i dominimit

IA shihet si një levë për optimizimin e proceseve vendimmarrëse dhe përmirësimin e performancës organizative. Adoptimi i saj bazohet në bindjen se aftësitë e saj për parashikim dhe analizë forcojnë racionalizimin e vendimmarrjes dhe efikasitetin e sistemeve ekonomike. Ky besim në IA justifikon integrimin e saj në një numër në rritje ekosistemesh, ku ajo rivendos marrëdhënien midis furnizuesve dhe klientëve, përfshirë edhe « shërbëtimezimin ».

Ky termin i referohet mënyrës se si kompanitë zhvendosin orientimin e tyre strategjik për te ofruar shërbime si motorët kryesorë të rritjes, dhe kjo, në shumë sektorë.

Megjithatë, kjo dinamikë e pranimit të gjerë përmban disa efekte strukturore. Integrimi i platformave të IA-së në shërbëtime sjell një standardizim më të madh të proceseve dhe një homogjenizim të ofertave të shërbimeve, duke ulur kështu fleksibilitetin dhe aftësinë e kompanive për t’u përshtatur. Prodhuesit, historikisht në qendër të ekosistemeve të shërbëtimeve, gjenden të zhvendosur në periferinë përballë dominimit në rritje të furnizuesve të këtyre platformave.

Në paralel, kjo varësi ndaj infrastrukturave të IA-së forcon pozitën e kontrollit të platformave. Ky fenomen nuk kufizohet vetëm në një varësi teknike, por përfshin gjithashtu dimensione strategjike dhe psikologjike.

Shembulli i vendimit unilateral të OpenAI në vitin 2023 është mjaft frymëzues. Ajo hoqi ndërfaqet e vjetra të programimit të aplikacioneve (API), duke detyruar përdoruesit e parë të platformës si shërbim (PAAS) të migrojnë drejt modeleve më të fundit. Pasi u vendos varësia, mundësitë për të adoptuar alternativa zvogëlohen, dhe normat e imponuara nga platformat bëhen standarde “natyrale”.

Një qeverisje e re e padukshme?

Rritja e platformave të IA-së nuk shoqërohet vetëm me një dominim ekonomik, por shoqërohet gjithashtu me një transformim të mënyrave të qeverisjes. Rouvroy dhe Berns (2013) e konceptualizojnë atë me “qeverisshmëri” algoritmike. Ndërsa format tradicionale të pushtetit mbështeten në vendime të qarta, pushteti algoritmik funksionon në mënyrë të shpërndarë dhe normative, duke orientuar sjelljet dhe duke ri-definuar kornizat e referencës pa dijeninë e aktorëve.

Platformat nuk kufizojnë drejtpërdrejt zgjedhjet e aktorëve ekonomikë dhe shoqërorë, por modelojnë mjedisin vendimmarrës përmes organizimit të informacionit, hierarkizimit të prioriteteve dhe imponimit të metrikeve të veçanta të performancës. Në këtë kuadër, vendimet njerëzore janë të rrethuara dhe të ndikura nga sistemet algoritmike që orientojnë në mënyrë të paqartë zgjedhjet që perceptohen si të përshtatshme ose efektive. Pak a shumë siç bën aplikacioni Waze për orientimin drejt rrugëve më të shkurtër.

Një problem i transparencës dhe i kontestueshmërisë

Në fushën spitalore, një algoritëm i dizajnuar për të optimizuar caktimin e shtretërve nuk kufizohet vetëm në shpërndarjen efikase të pacientëve: ai rivendos kritere prioritare, duke ndikuar kështu në vendimet mjekësore nën mbulesën e racionalizimit të burimeve.

Në të njëjtën mënyrë, ekosistemet e shërbëtimeve do të drejtohen nga këto algoritme rekomandimi që nuk mjaftohen vetëm me organizimin e informacionit; ata kushtëzojnë dukshmërinë e disa përmbajtjeve dhe fshehjen e të tjerave, duke strukturuar kështu prioritetet dhe strategjitë e aktorëve.

Ky mënyrë qeverisjeje algoritmike paraqet një problem themelor të transparencës dhe të kontestueshmërisë. Ndërsa vendimet njerëzore janë të hapura, vendimet algoritmike regjistrohen në procese të mbyllura dhe të automatizuara, duke e bërë më të vështirë sfidën ndaj tyre. Mungesa e përgjegjshmërisë të qartë dhe vështirësia e qasjes në logjikën nënkuptuese të algoritmeve kufizojnë mundësinë e një kundër-oferte ose të një rregullimi efektiv.

Një rrezik i mbylljes

Siç përshkruajnë Canboy et Khlif (2025), integrimi në rritje i platformave të AI në ekosistemet e shërbëtimeve ngre çështje të varësisë dhe mbylljes. Dy lloje rreziqesh të ndërlidhura dalin: ndërprerja e modeleve tradicionale të biznesit (efekti i mbylljes algoritmike dhe varësia nga furnizuesit) dhe varësia operacionale e rritur (kosto të larta ndryshimi dhe pamundësi për të adoptuar zgjidhje të tjera).

Duke u përballur me këto sfida, një rregullim në shkallë ndërkombëtare duket i nevojshëm për të kufizuar efektet oligopolistike të platformave dominuese. Disa pista ndërhyrjeje janë të mundshme: demokratizimi i të dhënave, zbatimi i ligjeve antitrust, promovimi i standardeve të hapura (burime të hapura) ose mbështetja e platformave alternative. Në këtë perspektivë, njohja e të dhënave si një pasuri e përbashkët, dhe jo si një pasuri ekskluzivisht e privatizuar, është pjesë e një logjike zhvillimi ekonomik të drejtë dhe të demokracisë së dijes.

Së fundi, nëse këto teknologji lejojnë përfitime në efikasitet, ato gjithashtu përfshijnë një konsum të konsiderueshëm energjetik dhe material. Ideja se AI do të kontribuojë automatikisht në një rrugë zhvillimi të qëndrueshëm kërkon një pyetje kritike. Adoptimi i gjerë i platformave të AI-së, pa një reflektim mbi ndikimin e tyre social dhe mjedisor, rrezikon të forcojë forma të varësisë strukturore dhe të rrisë pabarazitë brenda ekosistemeve ekonomike.

Një efekt Frankenstein

Në romanin e njohur të Mary Shelley (1797-1851), mjeku Frankenstein krijon një krijesë të arsyeshme që dëshiron të jetë superiore ndaj njeriut, por ekzistenca e saj bëhet shpejt e papërballueshme. AI, si krijesa e Frankenstein, përfaqëson këtë pothuajse përsosmëri të arsyeshme që përfundimisht zbulojnë dobësitë e krijuesit të saj. E konceptuar për të optimizuar, parashikuar dhe racionalizuar, ajo përfundimisht pasqyron pabarazitë, lojërat e pushtetit dhe zgjedhjet shoqërore që e formojnë. Si monstri në roman, ajo bën një pyetje kryesore për krijuesit e saj: «Pse më keni dhënë jetë nëse do të më lini të shpërndaj shkatërrimin?»

Problemi nuk është aq shumë AI-ja vetë, sa dinamikat e pushtetit dhe kontrollit që ajo mbështet dhe forcon. Në vend që të përqendrohemi vetëm te paragjykimet e saj ose ndikimet etike, duhet të pyesim interesat që e kontrollojnë, për çfarë qëllimesh dhe me çfarë pasojash për të gjallët.