Lidhje të shëndetshme: çelësi për mirëqenien digjitale të të rinjve

Aktualisht, një nga çdo gjashtë persona në planetin tonë është midis moshës 10 dhe 19 vjeç, ose është në adoleshencë, fazë jetësore në të cilën njerëzit përballen me ndryshime të mëdha dhe ku shëndeti mendor mund të ndikojë nga faktorë të shumtë. Vlerësohet se 14 % e popullsisë adoleshente globale vuajnë nga ndonjë çrregullim mendor, edhe pse shumë prej tyre nuk kanë një diagnozë dhe një trajtim të duhur.

Çrregullimet më të zakonshme janë ankthi dhe depresioni, dhe ndikojnë në marrëdhëniet shoqërore, në performancën akademike, dhe madje mund të çojnë në vetëvrasje, e cila është shkaku i tretë i vdekshmërisë tek njerëzit nga 15 deri në 29 vjeç. Gjithashtu janë të zakonshme çrregullimet e sjelljes, siç janë mungesa e vëmendjes dhe hiperaktiviteti dhe çrregullimi disocial, si dhe çrregullimet e sjelljes ushqyese, psikoza dhe konsumimi i substancave toksike.

Në këtë kontekst, duhet të mendohet gjithashtu për praninë dhe përdorimin masiv të teknologjive të informacionit dhe komunikimit (TIK). Raporti Ndikimi i rritjes së përdorimit të internetit dhe rrjeteve sociale në shëndetin mendor të të rinjve dhe adoleshentëve, i realizuar nga Red.es në vitin 2023, analizon se si përdorimi intensiv i këtyre teknologjive ndikon në shëndetin mendor të këtij sektori të popullsisë në Spanjë.

Ndërsa janë shumë efektet pozitive që lidhen me përdorimin e TIK (pranimi shoqëror, shprehja krijuese, lidhja me miqtë, etj.), ekzistojnë gjithashtu efekte negative dhe rreziqe për t'u marrë parasysh. Midis tyre, zvogëlimi i ndërveprimeve fizike, izolimi social, problemet emocionale, përdorimi i detyruar i shërbimeve digjitale dhe çrregullime të ndryshme mendore të lidhura.

Sipas raportit të përmendur, ndër fenomenet që kontribuojnë në përkeqësimin e shëndetit mendor gjenden frika për humbjen e diçkaje (FOMO, nga shkronjat në anglisht të Fear Of Missing Out), sjelljet varëse, obsesioni për standardet estetike dhe koha e tepërt para ekranit, nga të cilat rrjedhin vështirësi në marrëdhënie familjare dhe shoqërore.

Tani, përveç kësaj, duhet të merret parasysh efektet disruptive të inteligjencës artificiale gjenerative. Edhe pse ka aplikime interesante, ajo mund të ndikojë negativisht në shëndetin mendor të adoleshentëve duke intensifikuar mbajtjen e përdoruesve para ekranit, ekspozimin ndaj përmbajtjeve të papërshtatshme dhe informacionit të rremë, cyberbullying, manipulimin emocional dhe deformimin e imazhit të vetvetes dhe identitetit personal.

Rreziqet e IA-së

Një hulumtim i ri i drejtuar nga Karen Mansfield, nga Universiteti i Oxfordit, paralajmëron për rreziqet që përbëjnë pajisjet e bazuara në IA që përpiqen të imitojnë aftësitë njohëse dhe të arsyetimit të njeriut, ndërkohë që janë të afta të gjenerojnë deepfakes ose informacione të rreme efektive.

Studimi gjithashtu zbulojnë mungesën e konsensusit midis specialistëve në lidhje me ndikimin e TIC-ve në shëndetin mendor të të rinjve, si dhe mungesën e studimeve të veçanta që lidhen me ndikimin që po ushtron inteligjenca artificiale.

Megjithatë, duhet të pranohet se ndërveprimi midis adoleshencës, kushteve shoqërore, TIC-ve dhe shëndetit mendor është padyshim shumë i ndërlikuar, dhe ende mungon një njohje më e thellë bazuar në dëshmi shkencore. Por kjo nuk do të thotë që duhet të qëndrojmë duarkryq, duke pritur të qartësojmë të gjitha dyshimet. Ndër arsyet e tjera, sepse jetojmë një periudhë historike të ndryshimeve të thella dhe të vazhdueshme që na vendosin, herë pas here, në kufirin e asaj që nuk e dimë. Edhe nëse është mbi një parim provisionaliteti, është e nevojshme të eksplorohen përgjigje për një situatë që shoqëria e percepton si një fenomen gjithnjë e më serioz.

Shëndeti mendor: nivelet

Në një artikull të publikuar kohët e fundit në Revista Iberoamericana de Gobierno Local, kam pasur rastin të propozoj në debat një model të afërsisë ndaj problematikës së shëndetit mendor të popullsisë fëmijë dhe të rinj. Propozimi përshtatet, sipas mendimit tim, me mundësitë e veprimit të bashkive, organizatave arsimore dhe rrjetit shoqëror të shoqërisë civile, përveçse është i zbatueshëm edhe për sektorë të tjerë të popullsisë.

Ky model përfaqëson realitetin e shëndetit mendor në formë të akullorës. Ndërsa në zonën e saj të dukshme gjejmë një grumbull në rritje të patologjive mendore të diagnostikuara (niveli 1), menjëherë poshtë nivelit të ujit shtrihet një masë e madhe akulli ku përqendrohen patologjitë që nuk janë ende të diagnostikuara (niveli 2).

Nëse vazhdojmë të zbresim, do të ndeshemi me të gjitha ato persona që kanë tendencë të përjetojnë vuajtje të vazhdueshme ose kronike, shumë prej tyre në rrezik të evoluojnë drejt sëmundjes mendore (niveli 3). Në thellësi më të madhe, në zonën më pak të ndriçuar nga dielli, gjendet një gjendje njerëzore e pashmangshme dhe universale: përvoja e vuajtjes (niveli 4). Njeriu është një kafshë ndjenjëse, që pëson dhimbje emocionale, më shumë ose më pak të fortë dhe të gjatë, në shumë raste, që nga lindja deri në vdekje.

Çdo nivel i përshkruar mund të marrë përgjigje të veçanta përmes katër linjave të veprimit:

a) Patologjitë e diagnostikuara (niveli 1) duhet të trajtohen nga shërbime klinike të specializuara që, në shumë raste, kanë nevojë për bashkëpunimin e një ambienti familjar dhe shoqëror që mbështet trajtimet.

b) Në nivelin tjetër, ku përqendrohen patologjitë jo të diagnostikuara (niveli 2), bëjnë protagonizëm shërbimet dhe pajisjet e identifikimit dhe referimit të rasteve. Kjo përfshin kujdesin mjekësor primar dhe pediatrik, shërbimet shoqërore, mësuesit e qendrave arsimore dhe rrjetin e shoqatave, ndër figura të tjera. Në këtë nivel, gjithashtu, rëndësi të madhe kanë informacioni dhe këshillimi që mund të marrin familjet.

c) Më poshtë, ku ndodhet shqetësimi emocional kronik (niveli 3), rëndësi ka roli që mund të luajnë si ambientet e sigurta ku të ndjehen të pranuara, të lirë nga çdo formë dhune, ashtu edhe personat e referencës. Këto të fundit, duke qenë të besueshëm dhe me gjykim të mirë, mund të ofrojnë shoqërim dhe mbështetje emocionale për të ndërtuar lidhje shëruese.

d) Në nivelin më të thellë, puna e nevojshme duhet të orientohet në dy drejtime plotësuese:

• Krijimi i kushteve që sigurojnë cilësinë e jetës, duke ndërhyrë në fusha të ndryshme si banesa, shëndeti, arsimi, kultura, sporti, konsumi, transporti, mediat e komunikimit, siguria qytetare, mjedisi ose planifikimi urban.

• Nxitja që qytetarët të fitojnë aftësi ose kompetenca ekzistenciale: menaxhimi emocional, afirmimi, empatia, rezilienca, zgjidhja e konflikteve në mënyrë dialoguese, puna në ekip, udhëheqja e shpërndarë, planifikimi, etj.

Kjo do të ndihmojë në parandalimin dhe menaxhimin e vuajtjes, duke ulur ndikimin e saj dhe duke e bërë atë produktive për përmirësimin e jetës, si në nivel personal ashtu edhe kolektiv. Këtu merr kuptim mësimi, që nga mosha e hershme, arti i vështirë i ndërtimit dhe menaxhimit të lidhjeve shoqërore.

Ky model plotësohet me një qasje pune të bazuar në kujdes, e cila perspektivë transversale e aplikuar në politikat publike merr parasysh pesë aspekte ose shtylla thelbësore:

a) Kujdesi personal, që çdo person praktikon mbi veten, me një vizion të plotë të shëndetit të tij (fizik, psikologjik, relacional…).

b) Kujdesi ndaj qenieve të tjera njerëzore, me status dhe prejardhje të ndryshme, të njohura dhe të panjohura, të afërta dhe të largëta.

c) Kujdesi për mjedisin natyror dhe urban, duke mbrojtur biodiversitetin dhe duke kontribuar në ekzistencën e habitatëve mikpritës.

d) Krijimi dhe mirëmbajtja e hapësirave të sigurta dhe mbrojtëse, përfshirëse dhe pa çdo formë dhune.

e) Ndërtimi i institucioneve kujdestare, të karakterizuara kryesisht nga ofrimi i kujdesit të mjaftueshëm, empatike dhe respektues ndaj të drejtave të tyre.

Që nga qasja e bazuar në kujdes, bëhet fjalë për të krijuar kushtet shoqërore dhe arsimore të nevojshme që njerëzit të mund të arrijnë nivele më të larta të mirëqenies së përgjithshme. Në këtë kuadër, bashkitë, qendrat arsimore ose çdo institucion ose entitet social tjetër mund të pyesin: Si mbështeten dhe merren parasysh secili prej pesë shtyllave të kësaj qasjeje? Ku janë zonat tona të përmirësimit?

Mësimi dhe lidhjet

Nëse ndalemi pak për ta menduar, pjesa më e madhe e përvojave tona të lumturisë ose vuajtjes zakonisht janë të lidhura me marrëdhëniet me njerëz të tjerë: familjarë, miq, fqinjë, kolegë pune, shefa, klientë, etj. Gjendja emocionale që përjetojmë me ta, qoftë pozitive apo negative, më pak ose më shumë intensive, kalimtare ose e përhershme, mund të interpretohet si një tregues i gjendjes në të cilën ndodhet secila prej marrëdhënieve tona.

Vëllimi lidhja njerëzore kërkon, të paktën, një “tjetër” për t’u konfiguruar, por nuk është gjithmonë ky “tjetër” një qenës njerëzor, pasi gjithashtu krijojmë lidhje me qenës të tjerë të gjallë (kafshë dhe bimë), me elementë natyrorë (malet, lumenjtë, pyjet…), me objekte të prodhuara nga njerëzit ( flamuj, ndërtesa…) dhe me ideologji (identitet personal, fe, ideologji politike, filozofi jete, markë tregtare, etj.).

Dhimbja emocionale dhe, në skaj të saj, sëmundja mendore mund të lexohen si shfaqje ose simptoma të një lidhje problematike me ndonjë “tjetër”, jo gjithmonë njerëzor. Sot, TIC dhe, kohët e fundit, inteligjenca artificiale, janë bërë një “tjetër” me fuqi të madhe lidhëse. Por nuk është e këshillueshme të përgjegjshmoheni vetëm për këtë ose atë “tjetër” kërcënues. Dhimbja emocionale rrallëherë ka një shkak të vetëm sepse në jetën tonë ekzistojnë shumë “tjetër” dhe shumë lidhje ndërvarëse.

Duke u bazuar në këtë, dhe duke marrë parasysh që konfigurimi dhe transformimi i lidhjeve familjare dhe lidhjeve të reja me mjedisin është një faktor kritik në adoleshencë, është e dobishme të mësohet në këtë moshë si të ndërtohen lidhje të shëndetshme me veten dhe me mjedisin.

Modeli i akullorës së prezantuar pranon në të gjitha nivelet e tij të shtruara linjat e ndryshme të veprimit përpara problematikës së shëndetit mendor dhe shqetësimit emocional si një sfidë në kuptimin e shërimit të lidhjeve të dëmtuara dhe ndërtimit të lidhjeve shëruese.

Gjithashtu, qasja e punës e bazuar në kujdes propozon të merren parasysh pesë shtylla të drejtpërdrejta të përfshira në ndërtimin e lidhjeve që kontribuojnë në mirëqenien e përgjithshme të personit.

---

Kjo artikull u publikua fillimisht në Revistën Telos të Fondacionit Telefónica, dhe është pjesë e një numri monografik të dedikuar për Gjeneratën Alfabeta.

---