Nga bamirësi fetare në mjet politik: historia dhe transformimi i ndihmës sociale në Brazil

Gjatë shekujve, ndihma sociale në Brazil ishte thellësisht e lidhur me religjionin kristian. Praktika e bamirësisë, tradicionalisht e lidhur me Kishën Katolike, udhëhoqi veprimtarinë ndihmëse që nga periudha koloniale. Megjithatë, që nga mesi i dytë i shekullit të XX, ky model filloi të assimiloje një logjikë më politike, institucionale dhe, më pas, të profesionalizuar.

Ky proces, i njohur si laicizimi i ndihmës sociale, nuk përfaqësoi thjesht një prishje me të kaluarën fetare, por një transformim historik të ngadaltë dhe kompleks, të shënuar nga përplasjet ideologjike, ndryshimet institucionale dhe aleanca të ndryshme midis Shtetit, Kishës dhe shoqërisë civile.

Ndikimi i Kishës dhe shfaqja e një politike ndihmëse

Rruga historike e ndihmës sociale në Brazil tregon rrënjë koloniale të lidhura thellë me katolicizmin. Spitale, azile dhe Shtëpitë e Shenjta, pothuajse gjithmonë të administruara nga renditë fetare, kanë luajtur gjatë shekujve një rol thelbësor në ofrimin e kujdesit për të varfrit dhe të sëmurët.

Pas një periudhe të ndikimit të fuqishëm të Action Française, një lëvizje katolike me frymë konservatore, sektorë të Kishës në Brazil filluan të afrohen me marksizmin, gjë që kulmoi në shfaqjen e Teologjisë së Lirësimit. Në prag të viteve 1960, kjo rrjedhje e re zgjeroi gamën e veprimeve pastorale dhe i dha protagonizëm luftërave shoqërore. Gjatë dekadave të ardhshme, partneritetet me lëvizjet shoqërore bënë të mundur artikulimin e ndihmës me kërkesat për të drejta, duke konsoliduar kalimin nga bamirësia në qytetari.

Kështu, ndihma sociale ndoqi një rrugë të rrëmbyer të sekularizimit, e cila përfshiu jo vetëm kalimin e aktorëve fetarë në ata shtetërorë, por edhe ndërtimin e një fushe të pavarur të veprimit social jashtë kontrollit të Kishës dhe, pjesërisht, edhe të politikës ideologjike. Vlera morale e bamirësisë kristiane u zëvendësua nga një ideologji politike dhe, më vonë, teknike dhe burokratike. Ky kalim simbolik dhe institucional nga bamirësia në politikë, dhe nga kjo në profesionalizëm, përgatiti terrenin për shfaqjen e Organizatave Joqeveritare (OJQ), të cilat do të afirmoheshin si aktorë të rinj shoqërorë në vitet 1980.

Rruga e reja e aktivizmi i ri

Termi Organizata Joqeveritare filloi të qarkullonte në Brazil në vitin 1986, gjatë Takimit Kombëtar të Qendrave të Promovimit Braziliane, kur u diskutua ndërtimi i një identiteti institucional për këtë lloj të ri organizate. Shprehja tashmë ishte e njohur në planin ndërkombëtar që prej vitit 1945, kur u shfaq në dokumentet e Këshillit Ekonomik dhe Social të Kombeve të Bashkuara.

Polisemia e konceptit të OJQ-së – institucione private, pa qëllim fitimi, që veprojnë në emër të interesit publik – lejoi vetë-identifikimin e organizatave me motivacione të ndryshme, por qëllime të përbashkëta. Kështu lindte një aktor i ri në fushën e politikës sociale: as shtetëror, as fetar, por thellësisht influent.

Vlen të theksohet se shumë nga OJQ-të që udhëhoqën këtë proces profesionalizimi të sektorit ndihmës lindën nga përvoja të lidhura me Kishën. Një shembull emblematik është Federata e Organeve për Ndihmë Sociale dhe Arsimore (FASE), e krijuar në vitin 1961 nga nisma e William Brown, një inxhinieri katolik, dhe Edmund Leising, një prift amerikan i vendosur në Brazil.

Një organizatë tjetër e rëndësishme që veproi si “model” i këtij fushe të sapoformuar institucionale ishte Instituti Brazilian i Analizave Sociale dhe Ekonomike (Ibase), i themeluar në vitin 1981 nga nisma e tre aktivistëve që jetuan në mërgim gjatë diktaturës dhe u kthyen në Brazil pas amnistisë: Herbert de Souza, ose Betinho, i cili do të mbushte 90 vjeç në vitin 2025, Carlos Afonso dhe Marcos Arruda. Në vitin 1993, Betinho do të bëhej i njohur për fushatën Veprimi i Qytetarisë kundër urisë, varfërisë dhe për jetën, e cila mobilizoi vendin për të ndihmuar më shumë se 32 milionë brazilianë që, sipas të dhënave të Ipea në atë kohë, jetonin nën vijën e varfërisë.

Pas dekadës së 90-ës, Brazili përjetoi rritjen e një modeli të aktivizmit më pak ideologjik dhe më të orientuar drejt efikasitetit. Ky model u përfaqësua nga shumë OJQ-të, të cilat morën një rol qendror në ndërmjetësimin midis Shtetit, tregut dhe shoqërisë civile.

OJQ-të u institucionalizuan dhe u profesionalizuan: formalizuan strukturën e tyre juridike, specializuan ekipet e tyre dhe diversifikuan burimet e financimit. Shumë prej tyre filluan të mbajnë partneritete me agjenci ndërkombëtare, ndërsa të tjera u afruan me sektorin privat, duke zgjeruar fushën e veprimit të tyre.

Sipas Ibase, vitet 1990 shënuan një intensifikim të lidhjeve të bashkëpunimit ndërkombëtar dhe një rritje të dukshme të këtyre OJQ-ve të përqendruara në projekte sociale në fusha si mjedisi, shëndeti, arsimi dhe të drejtat e njeriut.

Rikthimi i fundit dhe sfidat ndaj laikizimit

Në dekadat e para të shekullit XXI, ajo që kemi ndjekur është një ngritje e qeverive të ekstremit të djathtë në mbarë botën, duke përfshirë edhe në Brazil. Këto lëvizje kanë sjellë sfida të reja për laikizimin e ndihmës sociale. Rihapja e diskursit fetar si kriter për përcaktimin e politikave publike, kundërshtimi i shkencës dhe sulmet ndaj OJQ-ve tregojnë përpjekjen për të rifilluar magjinë e botës publike mbi baza vlerash konservatore morale.

Veprimtaria e organizatave të shoqërisë civile në fushat e të drejtave të njeriut, mjedisit dhe luftës kundër varfërisë u bë objekt dyshimesh dhe fushatash për de-legjitimim. Në shumë raste, këto entitete përballen me akuza, pa prova, për ndërhyrje ideologjike ose për promovimin e një “axhende globaliste”, në një skenar të polarizimit në rritje.

Një histori në lëvizje

Laikizimi i ndihmës sociale në Brazil nuk është një proces linear, as i pashmangshëm. Bëhet fjalë për një transformim të gjatë, të subjektit ndaj rikthimeve dhe avancimeve, dhe që pasqyron përplasjet politike dhe simboletike rreth rolit të Shtetit, fesë dhe shoqërisë civile në mbrojtje të më të dobëtve.

Ajo që vërehet, megjithatë, është se emergjenca e OJQ-ve si aktorë kryesorë në politikën sociale braziliane, edhe pse e shoqëruar nga ambiguities dhe kontradikta, përfaqëson kulmin e një procesi të filluar brenda Kishës, por që u zhvillua jashtë saj, me vlera të reja, institucione të reja dhe forma të reja veprimi.

E ardhmja e ndihmës sociale laik do të varet, në një masë të madhe, nga aftësia e shoqërisë për të ruajtur autonominë e këtij fushe përballë presioneve morale, politike dhe ekonomike që e kërcënojnë.