Ngũgi wa Thiong’o dhe Revolucioni Letrare Afrikan

Vdekja e shquar shkrimtarit dhe studiuesit kenian Ngũgĩ wa Thiong’o më 28 maj 2025 shënon fundin e një periudhe të jashtëzakonshme në historinë letrare të Afrikës – dekadat e mrekullueshme në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të kur shkrimtarët afrikanë u vunë në krye të skenës botërore.

---

Lexoni më shumë: Pesë gjëra që duhet të dini për Ngũgĩ wa Thiong’o, një nga shkrimtarët më të mëdhenj të Afrikës të të gjitha kohërave

---

Kjo ishte periudha e asaj që unë e quaj revolucioni letrar afrikan. Si studiues i letërsisë afrikane dhe autori i shumë librave dhe punimeve mbi Ngũgĩ, kam ngritur disa pyetje rreth kësaj periudhe. Pse dhe si ndodhi kjo revolucion? Çfarë e motivoi këtë kthesë drejt imagjinatës si mjet i dekolonizimit? Dhe cili ishte roli i Ngũgĩ në këtë dramë?

Për t’u përgjigjur këtyre pyetjeve duhet të mendosh për Ngũgĩ-n brenda dhe jashtë një projekti kulturor gjeneracional.

Revolucioni letrar afrikan

Arsyeja për këtë projekt nuk është e vështirë për t’u shpjeguar. Mund të thuhet me siguri se në fund të viteve 1950 dhe në fillim të viteve 1960, ndërsa kontinenti afrikan hyri në fazën e fundit të dekolonizimit, shkrimtarët dhe intelektualët u bënë aktorë të rëndësishëm në luftën për pavarësi. Ata e bënë këtë duke hyrë në heshtje dhe duke zënë vend në hapësirat dhe sistemet e njohurive që deri atëherë ishin rezervuar për agjentët kolonialë.

Ata përdorën punën e imagjinatës për të sfiduar sistemet koloniale të mendimit dhe për të imagjinuar alternativa dekoloniale. Dhe ajo që e bëri këtë periudhë të veçantë si asnjë tjetër në historinë letrare të Afrikës ishte një ndjenjë e fuqishme e risisë dhe mundësive të një bote që ende nuk kishte ardhur. Siç tha herë pas here shkrimtari dhe kritiku nigerian Chinua Achebe një herë e tha:

Diçka ishte në ajër.

Letërsia u pyet të parashikonte mundësitë dhe rreziqet e lirisë dhe Ngũgĩ duhej të luante një rol kryesor në udhëheqjen e gjuhës së qenies dhe zhvillimit të Afrikës.

Në mëmëdhëniet ai shkroi për arsimimin e tij, shpesh kthehej tek burgosja mendore në letërsinë angleze dhe mitologjinë e anglisë.

Fshehur në këto rrëfime të mësimit të keq kolonial, megjithatë, ishte zbulimi i dhurates së romanit afrikan të sjellë nga paraardhësit. Achebe i Nigerisë dhe Cyprian Ekwensi dhe Peter Abrahams nga Afrika e Jugut i dhanë Ngũgĩ një model se si mund të përdoret anglishtja kundër anglisë.

Duke ardhur pas këtyre shkrimtarëve që i ofruan atij një alternativë ndaj “Mënyrës së Madhe” të letrave angleze.

Rimendimi i Afrikës

Si student në Shkollën e Lartë Alliance në Kenia dhe më vonë në Kolegjun Universitar Makerere në Ugandë, Ngũgĩ u pozicionua si pjesë e një avantgarde letrare që po rimendonte Afrikën.

Roman i tij i parë kryesor u botua në Penpoint, një revistë pionier e letërsisë drejtuar nga studentët e departamentit të anglishtes në Makerere. Ai ishte një delegat në Kongresin e Shkrimtarëve Afrikanë të mbajtur në universitet, duke ndarë podiumin me shkrimtarë që do të përcaktonin kulturën letrare të Afrikës për disa dekada. Ai ishte një nga shkrimtarët e pakët në këtë konferencë historike pa një botim të madh, por prezenca e tij dukej të sinjalizonte premtimin e së ardhmes.

Diçka tjetër e bëri këtë periudhë të veçantë: kjo ishte një kohë kur intelektualët, shkrimtarët dhe politikanët afrikanë ndanin një besim të përbashkët në veprën shpenguese të artit dhe letërsisë. Në Makerere, Ngũgĩ ishte paraprirë nga Julius Nyerere, një përkthyes të Shakespeare në suahil, i cili do të bëhej president i Tanzanisë. Në të njëjtën kolegj, Apollo Milton Obote, presidenti i ardhshëm i Ugandës, kishte shfaqur në një produksion të vitit 1948 të Julius Caesar, shfaqja e parë e Shakespeare në universitet.

Dhe kontributorët e përfaqësuar në Origin East Africa, një antologji e shkrimeve krijuese në Makerere, ofrojnë shembullin më të gjallë të rolit që mund të luajë shkrimi dhe arsimi letrar në krijimin e shoqërisë publike postkoloniale. Ngũgĩ kishte katër tregime të botuara në antologji, duke ardhur menjëherë pas një tregimi të shkurtër nga Ben Mkapa, presidenti i ardhshëm i Tanzanisë.

Ngũgĩ i përkiste një brezi që e shihte letërsinë si një forum për kritikë, për të pyetur idetë dhe besimet dominuese. Në këtë kontekst, shkrimi krijues kërkohej të kryente të paktën katër detyra:

• të riimagjinojë një të kaluar afrikane që mund të shfrytëzohet për të ardhmen

• të praktikojë dramën e dekolonizimit

• të shpjegojë dështimin postkolonial

• të prodhojë fikcione që mund të ndihmojnë lexuesit të rifiksojnë një identitet global afrikan.

Romane të Ngũgĩ u ngritën për të përmbushur këto detyra me bindje dhe guxim. The River Between dhe Weep Not, Child trajtuan plagët e historisë. A Grain of Wheat dhe Petals of Blood u vendosën në një zonë ku figura e kombit të ri u kap ndërmjet aspiratave dhe dëshirave të tij dhe mundësisë së dështimit dhe tradhtisë. Wizard of the Crow ishte një alegori e dështimit postkolonial dhe mundësisë së transcendencës së tij.

Dhe pastaj erdhën dëbimi dhe mërgimi.

Kariera e vonë

Edhe pse ai pothuajse nuk e pranoi atë në shkrimet e tij ose në publik, kariera e vonë e Ngũgĩ u përcaktua nga realitetet e mërgimit dhe një ndërgjegjësim për zhvendosjen e tij nga audienca kryesore dhe Gĩkũyũ gjuha që kishte energjizuar poezinë e tij.

Ai u festua dhe u nderua në universitete dhe institucione të fuqishme amerikane duke përfshirë Libri i Kongresit. Ai u njoh në botën afrikane globale dhe u përmend nga disa liderë afrikanë si John Dramani Mahama të cilët kuptuan nevojën për një përgjigje të fuqishme ndaj ideologjive raciale.

---

Lexoni më shumë: Drama që formësoi shkrimin dhe aktivizmin e Ngũgĩ kthehet në shtëpi në Kenia

---

Por ai ishte një persona non grata në një vend – Kenia – ku njohja ishte më e rëndësishme për të.

Në fund, kishte një lloj vonese në romanet e mëvonshme të Ngũgĩ. Subjekti i këtyre veprave dhe pikat e tyre të referencës ishin qartë Gĩkũyũ, kenian, afrikan, pan-afrikan dhe global. Megjithatë, këto veprime të qenit afrikan u kryen larg vendlindjes ku shkrimi dhe mendimi i Ngũgĩ ishte i kuptueshëm dhe funksional.

Imagjinimi dhe shkrimi për Afrikën larg Afrikës ishte një premtim dhe një borxh. Ishte një detyrim ndaj një vendi, por edhe një matje e largësisë së dikujt prej tij.

---

Lexoni më shumë: 3 gjëra që më mësoi Ngũgĩ wa Thiong'o: gjuha është e rëndësishme, historitë janë universale, Afrika mund të rritet

---

Unë reflektova për këtë problem ndërsa rishqyrtoja romanin e Ngũgĩ të vitit 2006 vendosur në një vend autokratik imagjinar, Murogi wa Kagogo (Magjistari i Shkurtës), në edicionin e tij origjinal Gĩkũyũ dhe më vonë në përkthimin.

Po lexoja të njëjtin libër, por ai tregonte në dy drejtime të ndryshme – drejt shtëpisë dhe larg saj.

Në takimet tona të shumta, Ngũgĩ bëri shaka me faktin se unë duket se kisha adoptuar alienacionin si kusht thelbësor për të menduar dhe shkruar. Ajo që ai kërkonte të bënte deri në minutën e fundit të jetës së tij ishte të mbante brenda vetes dhe veprave të tij atë vend që dikur ishte shtëpi, politikën dhe poezinë e tij.