Publikimi i një libri me citime të gabuara ekspozon tregun që vlerëson më shumë prestigjin sesa rigorozitetin shkencor

Është ironi që një libër me titull Mastering Machine Learning: From Basics to Advanced, i botuar nga botuesi prestigjioz Springer dhe duke kushtuar afërsisht R$ 1.000, përmban një nga gabimet më të zakonshme të lidhura me përdorimin e Inteligjencës Artificiale: prodhimin e citimeve të pavërteta ose të gabuara.

Ajo që më parë ishte një gabim tipik i studentëve të diplomës ose kërkuesve të rinj, si shpikja ose citimi i burimeve fantazmë, sot është bërë një shenjë e përsëritur e teksteve të gjeneruara nga modelet e IA-së si ChatGPT, të cilat shpesh i atribojnë informacione autorëve ose artikujve që thjesht nuk ekzistojnë.

Denoncimi i këtyre gabimeve u zbulua të hënën, më 30 qershor, nga Retraction Watch, një portal i krijuar nga Ivan Oransky dhe Adam Marcus, i njohur për monitorimin e tërheqjeve, korrigjimeve dhe keqbërjeve në publikimet shkencore në mbarë botën. Portali mbështetet sot nga organizata joqeveritare Center for Scientific Integrity dhe është bërë referencë globale për ndjekjen e integritetit shkencor.

Ky rast shumë i rëndë, sipas zbulimeve, ekspozon qartë hendekun midis retorikës së shkëlqyeshmërisë akademike dhe praktikës editoriale të mbështetur nga volumi dhe prestigji i markës. Publikimi i një libri me dhjetëra citime të gabuara nga një nga botuesit më të mëdhenj në botë nuk është thjesht një rast i rastësishëm: është një pasojë direkte e një sistemi që e outsourcingon përgjegjësinë shkencore, automatizon fazat kyçe të kuratorisë së njohurive dhe shpërblen më shumë sasinë dhe prestigjin institucional sesa cilësinë.

Ky problem nuk lind me IA-n, por thellohet përmes saj. Dhe ndërsa disa pedagogë shqetësohen, në mënyrë legjitime, për përdorimin e IA-së në klasë dhe për prodhimin e njohurive shkencore, botues si Springer lejojnë që të kalojë një libër i tërë që, përtej mosrevisjes së duhur, duket se është shkruar kryesisht nga IA.

Dëshmitë e përdorimit të IA-së — si për shembull prezenca e përsëritur e shtyllës dhe pikësvirgullës në tekste — zakonisht janë arsye për ndëshkim, dyshim dhe refuzim editorial kur shfaqen në punime të kërkuesve jashtë qarqeve të njohura. Por, kur janë të shpërndara në tekste të nënshkruara nga autorë të pozicionuar mirë në rrjetet e prestigjit, trajtohen me mëshirë. Ndoshta sepse sjellin fitime të mira për ata që kanë mësuar të bëjnë para përmes tregut të prodhimit shkencor.

Loja e padrejtë

Dallimi i madh është i dukshëm: kërkuesi fillestar ose periferik duhet të dëshmojë vazhdimisht autorësinë, rigorozitetin metodologjik dhe origjinalitetin e tij. Ndërsa ata që janë pjesë e klubeve editoriale publikohen pothuajse automatikisht, pa nivelin e njëjtë të shqyrtimit.

Mesazhi i fshehtë është i qartë: problemi nuk është përdorimi i IA-së vetë, por ai që e përdor. Autori marginal duhet të justifikojë çdo paragraf. Autori i njohur mund të dorëzojë një libër të tërë me dhjetëra referenca të gabuara — dhe përsëri të kalojë sistemin pa u ndaluar. Publikimi shkencor, në këto kushte, bëhet një lojë e padrejtë e aksesit, validimit dhe monitorimit. Çfarë diskutohet, atëherë, në lidhje me përdorimin etik të IA-së, nuk janë rreziqet teknike, por mënyra se si ajo integrrohet në një sistem tashmë të pabarabartë.

Së fundmi, kam shkruar një artikull duke kritikuar shpërndarjen pa kritika të argumentit se IA po na bëjnë budallenj, kur në të vërtetë, ajo që na shurdhon është mënyra kapitale e strukturimit të kohës, punës dhe njohurive. Problemi nuk është mjet, por modeli i grumbullimit që e drejton atë. Ashtu si në klasat, ku frikësohemi nga përdorimi i IA-së nga studentët pa diskutuar për prekaren e mësuesve ose logjikën e produktivitetit që zbraz kohën e leximit dhe reflektimit, edhe në fushën botuese IA është thjesht një mekanizëm tjetër në shërbim të efikasitetit dhe shkallës, dhe kurrë të cilësisë.

Rasti i librit të Springer e bën këtë të qartë: nuk mungonin mekanizma automatikë për formatimin, përmbledhjen dhe dizajnimin e përmbajtjes. Mungonte, në fakt, ajo që duhet të ishte e pashmangshme: shikimi i njeriut të kujdesshëm, rishikimi kritik, përgjegjësia e përbashkët për atë që publikohet si shkencë. Tregu botues është qartë në krizë, dhe jo vetëm për shkak të përdorimit të pakontrolluar të IA-së, por sepse operon për dekada sipas një logjike që shpërblen shkallën dhe prestigjin, duke lënë pas rigorozitetin.

Në studimet pasuniversitare, kjo krizë shndërrohet në kërkesa gjithnjë e më agresive: programet i shtyjnë studentët të botojnë në revista të cilësuara edhe gjatë kursit, si kritere për mbrojtjen e disertacioneve ose për të qëndruar në thesarë bursash. Kjo politikë, e bazuar në produktivitetin si metrikë e merituar, e kthen studentët e ngarkuar në punëtorë të faktorit të ndikimit. Dhe të gjitha këto për të ushqyer një sistem që procesi editorial mund të zgjasë vite, dhe siç tregon rasti i Springer, nuk garanton gjithmonë edhe rishikjen e pavarur nga kolegët.

Rëndësia e “preprint”-it

Në këtë kontekst, kritikat ndaj preprint tingëllojnë më pak si shqetësim etik për transparencën dhe mbrojtjen e autorësisë përpara shqyrtimit nga kolegët dhe më shumë si mbrojtje e tregut. Sepse, duket se asnjë nga botuesit më të njohur nuk po e përmbush atë që pritet prej tyre. Preprint, në anën tjetër, ofron një alternativë legjitime: shpejton shpërndarjen e njohurive, prish ndërmjetësimin e fshehtë të revistave tregtare dhe hyn në një paradigmë të re të shkencës, ku shqyrtimi bëhet hapur, publik dhe horizontal. Nuk është një përjashtim: është zgjidhja.

Ajo që na tregon ky episod është se rreziku real nuk është IA, por budallakia institucionale. Kur edhe gabimet bëhen të dobishme për fitim, dhe prestigji është mbrojtje kundër kontrollit, atëherë shkatërrohet vetë marrëveshja shkencore. Një shkencë pa kohë, pa përgjegjësi dhe pa rishikim nuk është shkencë: është produkt. Dhe kur njohuria bëhet produkt, kërkuesi bëhet punëtor i paqëndrueshëm, e vërteta kthehet në mall, dhe gabimi, për sa kohë vjen me logon, bëhet tendencë.

Është e nevojshme të zgjedhim: ose vazhdojmë të pranojmë këtë model që shpërblen emrat dhe ndëshkon përpjekjen, ose kërkojmë me urgjencë një mënyrë tjetër për të prodhuar, rishikuar dhe publikuar njohuritë. Një mënyrë ku inteligjenca, njerëzore ose jo, shërben mendimit — dhe kurrë algoritmit të fitimit.